ÖN SÖZ

XVI əsrin dahi şairi Füzulinin —

Yandı canım hicr ilə, vəsli-ruxi-yar istərəm,
Dərd-məndi- firqətəm, dərmani-didar istərəm —
misralarıyla başlanan qəzəlini «Mahur-hindi» muğamında oxuyan Məcnun yetmiş beş ildən artıqdır ki, böyük bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun ölməz «Leyli və Məcnun» operasının ilk pərdəsini açır.

Musiqi tarixində ilk muğam operası olan, Yaxın və Orta Şərqdə musiqi sənətinin yeni növünün əsasını qoyan «Leyli və Məcnun»un rolu və əhəmiyyəti, yaranma tarixi və məzmunu, üslub xüsusiyyətləri və musiqi dili, ilk tamaşası və ifaçıları haqda geniş məlumat birinci cildin ön sözündə verilmişdir. Burada isə «Leyli və Məcnun» operasının yalnız klavirinin nəşrinə aid izahat gətirilir.

Hazırkı nəşr operanın klavirinin ikinci nəşridir. İlk dəfə klavir 1959-cu ildə Bakıda Azərbaycan Dövlət Musiqi Nəşriyyatı tərəfindən çap edilmişdir. Akademik nəşr isə ilk dəfədir ki, həyata keçirilir.

Klavirin akademik nəşrini hazırlayarkən cildin redaktoru operanın «direksionu» əsasında yazılmış ilk klavirin müəllif mətnini əsas götürmüşdür. Bu klavir ilə birinci cilddəki partitura bir-birinə tamamilə uyğundur. Lakin hazırkı klavir ilə 1959-cu ilin klavirinin nəşri arasında bəzi fərqlər vardır ki, onların qeyd olunmasını vacib bilirik. Akademik nəşrin partitura və klavirində opera ilk illər səhnədə getdiyi kimi 5 pərdə və 6 şəkildən ibarətdir.

Klavirin 1959-cu il nəşrində isə opera 4 pərdə və 6 şəkilli verilmişdir. Onun birinci pərdəsi «Şəbi-hicran» xoru ilə başlanır. Akademik nəşrdə isə «Şəbi-hicran» xoru əvvəlki tamaşalarda olduğu kimi proloqda verilmişdir. Bu da tamamilə təbiidir, çünki «Şəbi-hicran» xoru operada epiqraf rolunu oynayaraq əsərin ümumi tonallığını, onun əhval-ruhiyyəsini müəyyənləşdirir. Birinci pərdə isə Leyli və Məcnunun məhəbbət səhnəsindən başlanır.

Klavirin 1959-cu il nəşrində operada ifa olunan muğamların adları göstərilmiş və onların mətnləri verilmişdir. Akademik nəşr hazırlanarkən bu muğamların adlarında bəzi dəqiqləşdirmələr edilmişdir. Məsələn, birinci pərdədə Məcnunun «Paybənd oldum...» sözləri ilə oxuduğu muğam «Segah»ın «Mübərrigə» şöbəsində ifa edilir. həmin pərdədə Məcnunun atası «Mənsuriyyə» şöbəsində oxuyur. İkinci pərdədə Leylinin anası «Derlər səni eşqə mübtəlasan» sözləri ilə «Şur»un «Hicaz» şöbəsini ifa edir, Leyli isə ona «Simai-Şəms»də cavab verir. «Mən məktəbə rəyim ilə getmək* sözlərindən başlayaraq Leyli «Sarənc» muğamını oxuyur (1959-cu il klavirində bu muğam qeyd edilməmişdir). Üçüncü pərdədə Zeyd «Rast» muğamının «Pəncgah» şöbəsini, Məcnun isə «Şüştər»in «Tərkib» şöbəsini ifa edir. Dördüncü pərdədə Məcnunun atası «Rast» muğamının «Pənckah» şöbəsində, beşinçi pərdədə Leyli «Xaric segah» muğamında oxuyur. Altıncı şəkildə isə Məcnun Leylinin məzarı üstə «Şüştər»in «Tərkib» şebəsini ifa edir.

Muğamların mətnində buraxılmış bəzi səhvlər Füzuli mətni əsasında yoxlanıb düzəldilmişdir.

1959-cu ilin klavirində dördüncü pərdənin beşinci şəklində Məcnunun «Leyli, ey bivəfa Leyli» sözləriylə olan musiqi nömrəsi Məcnunun ariyası kimi verilmişdir. Bu nömrə operanın heç bir partitura və klavirinin əlyazmasında ariya adlanmır. Akademik nəşrdə bu nömrə məzmununa uyğun olaraq «Məcnunun şikayəti» adı ilə verilmişdir.

1959-cu ilin nəşrində klavirin bir neçə musiqi nömrəsi iki tonallıqda göstərilmişdir. Bunlar: birinci pərdədən trio, ikinci pərdədən qızların xoru və həmin pərdədən İbn-Səlamın elçilərinin xorudur. Klavirin akademik nəşrində isə bu nömrələr yalnız bir, daha müvafiq tonallıqda saxlanılmışdır.

Akademik nəşrdə redaktor tərəfindən edilən bir sıra dəyişikliklər həm də klavirin fakturasına aiddir. Bu dəyişikliklərdən sonra klavirin fakturası yüngülləşmiş, fortepianoda çalmaq üçün daha çox uyğunlaşmışdır.

Hazırkı klavirin sonunda Məcnunun atasının — Əbül-Qeysin ariyası çap edilmişdir. Bu ariya operanın tamaşalarının heç birində ifa olunmamış, operadan ayrı olaraq dəfələrlə nəşr edilmişdir. Bu geniş opera ariyası illər boyu SSRİ xalq artisti Bülbülün ifasında böyük müvəffəqiyyətlə konsertlərdə səslənmişdir.

Ü.Hacıbəyov 30-cu illərdə operanın yeni redaksiyasını hazırlamaq və vaxtın tələblərinə uyğun muğam hissələrini klassik opera formaları ilə əvəz etmək fikrinə düşdüyü vaxt Məcnunun atasının ariyasını da yazmışdır. Lakin sonralar Ü.Hacıbəyov qəti qərara gəlmişdi ki, «Leyli və Məcnun» operası musiqi sənətimizin ilki kimi məhz muğam operası olaraq qalmalıdır.

«Leyli və Məcnun» operasında yaranmış ənənələrin davamını və inkişafını biz bir tərəfdən Ü.Hacıbəyovun öz yaradıcılığında, digər tərəfdən isə Azərbaycan bəstəkarlarının müxtəlif janrlarda yaratdıqları əsərlərdə görürük.

Məhz «Leyli və Məcnun» operasında Üzeyir Hacıbəyov ilk dəfə olaraq Şərqin və Qərbin musiqi mədəniyyətinin ənənələrini üzvü surətdə birləşdirə bildi və bu iki musiqi sisteminin uyğunlaşması məsələsini təcrübədə həll etdi.

Üzeyir Hacıbəyovun «Leyli və Məcnun» operasının partitura və klavirinin akademik nəşri musiqi mədəniyyəti xəzinəsinə qiymətli hədiyyə olacaq və böyük bəstəkarın bu ölməz əsərini yeni nəsillərə sevdirəcək.