1

«Arşın mal alan» - böyük Azərbaycan bəstəkarı, milli bəstəkarlıq məktəbinin banisi, Şərqdə ilk operanın müəllifi Üzeir bəy Hacıbəyovun sonuncu, üçüncü musiqili komediyasıdır. Bəstəkar onu üzərində 1913-cü ilin yayında hələ Bakıda olarkən işləməyə başlamış və əsəri yayın sonunda, artıq Sankt-Peterburqda olarkən tamamlaymışdır. Qeyd edək ki, o burada konservatoriya daxil olmağa hazırlaşırdı. Musiqili komediyanın süjetini Üzeyir bəy həyatdan götürmüş, librettosunu özu yazmışdır.

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan cəmiyyətində ailə-məişət məsələlərində şəriət qanunları ilə diqtə edilmiş köhnəlmiş adət-ənənələrə qarşı tənqidi, etiraz dolu münasibət formalaşır. Əsas müzakirə mövzularından biri qadının azadlığı və hüquqları uğrunda mübarizə idi. Azərbaycan qadınlarının demək olar ki, hüquqları yox dərəcəsində idi: o, valideyndələrinin, sonra isə ərinin iradəsinə tabe olmalı idi. Çadrasız o heç yerə çıxa bilməzdi, onun taleyini başqaları həll edirdi. Qızlar, bir qayda olaraq, valideynlərinin seçimi ilə ailə qurur, onların razılığı heç kəsi maraqlandırmırdı. Lakin təksə qızlar, deyil, kişilər də bu adətdən əziyyət çəkirdilər. Axı, onlar da öz gələcək həyat yoldaşlarını yalnız toydan sonra görə bilərdilər. Lakin həyat tərzi dəyişir və cavanlar artıq sevib-sevirərək, aidə qurmaq arzusu ilə yaşayırdılar.

«Arşın mal alan» operettasının maraqlı süjeti də elə bu ideyanı əks etdirir. Üzeyir bəyin qəhrəmanı – gözəl, yaraşıqlı, iradəli Gülçöhrə öz hüquqları, sevgisi üğründa mübarizə aparan Azərbaycan qızlarının yeni nəslinin nümayəndəsidir.

«Arşın mal alan» musiqil komediyasının adı da elə küçəbəküçə, həyətbəhəyət gəzib mal satan arşın malçıların çağırışından alınmışdır.

Gənc tacir Əsgər gələcək həyat yoldaşını özü seçib, bəyənmək şərtilə evlənmək istəyir. Lakin müsəlman qayda-qanununa görə bəy gəlini yalnız toydan sonra görə bilərdi. Əsgərin dostu Süleyman bəy vəziyyətdən çıxış yolu tapır: onun məsləhəti ilə tagir Əsgər adi, kasıb arşınmalçıya çevrilir. İndi o, istənilən evə girib, qızları görüb, könlünə yatanı gözaltı edib evlənə bilər.

Azərbaycan keçmir ki, Əsgər alıcılar arasında gözəl bir qıza vurulur. Bu, Soltan bəyin qızı – Gülçohrədir. O da qarşılıqlı məhəbbətlə qurulmuş ailə səadəti arzusundadır. Cavanlar əld-peyman bağlayır. Gülçöhrə sevgilisinə sonadək sədaqətli olmaq əzmindədir. Lakin qızını yalnız varlı adama, dədə-baba qanunu ilə ərə vermək istəyən Soltan bəy Gülçöhrəni varlı tacir Əsgərə vermək istəyir. Nə qətiyyətli etirazını bildirən Gülçöhrənin nə də Soltan bəyin ağlına belə gəlmir ki, tacir Əsgər və kasıb arşınmalçı Əsgər eyni adamdır. Lakin anlaşılmaslıqlar tez aradan qalxır. Bir gündə 4 toy çalınır: Əsgər və Gülçöhrə ilə yanaşı, Süleyman bəylə Soltan bəyin qardaşı qızı Asya, Soltan bəy və Əsgərin xalası Cahan xala, hər iki ailənin nökərləri – Vəli və Telli də evlənib xoşbəxt ailə qururlar.

Operettada mənfi qəhrəman yoxdur. Klassik musiqili komediya qanunlarına uyğun olaraq ön planda əsas qəhrəmanlar – Əsgər və Gülçöhrədir. Onlar yeni fikirli, ailə həyatını ürəklərinin səsi ilə qurmaq arzusu ilə yaşayan gənclərdir. Qalan personajlar – Süleyman bəy, Asya, Soltan bəy, Cahan xala, Vəli və Telli lirik-komik tərzdə verilir. İştirakçılar bir neçə qrupa bölünür: tagir Əsgər və bəy qızı Gülçöhrənin məhəbbət tarixcəsi əsərin əsas süjet xəttini təşkil edir. Onların hərəkətləri əsas ideyanı ifadə edir. Romantik hisslərlə yaşayan bu gənclər köhnəlmiş adət-ənənələrə qarşı çıxmaqdan çəkinmir. Məhəbbətləri naminə onlar ən qəti addımlara hazırdırlar. Dövrün qayda-qanunlarına etirnazsızlıq göstərməyən Süleyman  bəy və Asya da, cavanların hərəkətlərini başa düşməyən yaşlı nəslin nümayəndələri – Cahan xala və Soltan bəy də mehriban ailə həyatı arzusundadırlar. Nəhayət, ağıllı, tədbirli nökərlər – Vəli və Telli də talelərini birləşdirir, sevib-seçib ailə qururlar.

«Arşın mal alan»da dramaturji baxımından aparıcı, əsas bədii-ifadə vasitəsi musiqidir. Məhz musiqi məzmunun parlaqlığına və inkişaf səviyyəsinə görə çox vaxt əsərin janrını komik opera kimi müəyyənləşdirirlər. Musiqi dramaturgiyasının vahidliyinə arşınmalçının məşhur mahnısından bir mövzunun məhəbbət leytmotivi kimi geniş səslənməsi də dəlalət edir. Əsas musiqili forması və xasiyyətnaməsi üçün Üzeyir Hacıbəyov ənənəvi kupletləri deyil, daha mürəkkəb və dərin forma olan ariyanı seçir.