1

Əziz yoldaşlar. Mənim bu günkü mühazirəm Azərbaycan muğamlarından «Çahargah» muğamı haqqındadır. Lakin əsil mətləbə keçməzdən əvvəl «Radio mədəniyyət universitet»inin musiqi sənətinə yiyələnmək, musiqini necə dinləmək və anlamaq məqsədləri üzrə təşkil etdiyi mühazirələrin əhəmiyyəti ilə əlaqədar olaraq, bir cəhəti qeyd etməyi lazım bilirəm.

Bildiyiniz kimi, hazırda sovet adamları emosional savadsızlığa qarşı qəti yürüş elan etmişlər. Emosional savadsızlıq – bu nə deməkdir? Bu ifadəni ilk dəfə böyük proletar yazıçısı Maksim Qorki ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinə qarşı biganə qalan, təəssurat, həyəcan etibarilə laqeyd yaşayan adamlar haqqında işlətmişdir. Emosional cəhətincə savadsız olmaq, yəni dərin hisslər, böyük fikirlər oyadan sənət aləminə qarşı laqeyd olmaq, əsil ilham məhsulu olan gözəl bir şeri oxuduqda, ya da yaxşı bir musiqi əsərini dinlədikdə, ya da rəssamın çəkdiyi ifadəli bir lövhəyə baxdıqda onu duymamaq, düşünməmək və anlamamaq deməkdir.

Odur ki, emosional cəhətincə savadsızlıq insanı düşüncə məhdudluğuna, fikir yoxsulluğuna, hisslərin kobudluğuna, kütləşməsinə gətirib çıxara bilər. Emosional savadsızlıq nəticə etibarilə insanı yaxşı zövq və incə duyğudan məhrum edə bilər. Əgər mahir rəssamın fırçasından çıxmış bir tablo sənin qəlbində heç bir bədii həyəcan oyatmırsa, əgər istedadlı şairin mövzusu həyatın bir parçasını təsvir edən və tərənnüm edən gözəl bir şeri səni düşünməyə, hiss etməyə çağırmırsa, nəhayət, əgər görkəmli bir bəstəkarın dəyərli musiqi əsəri, ya da xalqımızın böyük məhəbbət hissim ilə yradıb, əsrlərdən bəri cilalandıraraq yüksək kamillik səviyyəsinə çatdırdığı musiqisi sənin ruhunu oxşamırsa, deməli, sən həyatı və insan varlığının mənasını hələ çox səthi və birtərəfli düşünür, şerə, musiqiyə hörmət məsələsinin nə olduğunu hələ lazımınca dərk etməirsən.

Xalqımız ta qədim zamanlardan bəri şeri, musiqini ürəkdən sevmiş, şairin, xalq aşiqinin, xanəndə və sazəndələrin sənətinə həmişə böyük hörmət və ehtiram göstərmişdir. Musiqidən, sözün ən yüksək və həqiqi mənasında, həzz və mənəvi ləzzət almaq istəyən şəxs onu böyük diqqətlə dinləməyi bacarmalıdır. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrindən olan Hacı Seyid Əzim Şirvani musiqi sənətinin insan mənəviyyatındakı əhəmiyyəti, musiqiyə rəğbət, həvəs məsələləri haqqında yazdığı şerini bu sözlərlə başlayır:

«Guşi qıl ey ki, bilirsən özünü vaqifi – kar,
Agah ol, gör ki, nədir, naleyi ney, nəğmeyi tar.
Nədir ol xüşki olan kubidə bu naleyi zar,
Ki, sədasından onun qarət olur səbrü-qərar.
Açma sən pərdəni, hər pərdədə var yüz əsrar».

Bəli, hörmətli dinləyicilər, əsil musiqi sənətinin insan şüurunda oyatdığı fikirlər üfüqlər qədər geniş, dəryalar qədər dərindir. Xalq dühasının ən parlaq yaradıcılıq məhsulu olan muğamat musiqimizin bünövrəsi, mahnılarımızın, təsniflərimizin dayaq sütunu, oyun havalarımız üçün gözəl təranələr mənbəyi olmuşdur. Muğamat ən nazik gülabətin sapından toxunmuş hörüm kimi incə və zərifdir. Muğamat əsrlər və qərinələrin sınağından şərəflə çıxmış, uzun illər boyu inkişaf etmiş, təkmilləşmiş, cilalandırılmış və öz əsas qayda – qanunlarını həmişəlik olaraq təsbit etmişdir. Bütün mahnılarımız, oyun havalarımız, nəhayət, bəstəkarlarımızın, xalq aşıqlarımızın ən dəyərli və ən muvəffəqiyyətli əsərləri öz şirəsini Azərbaycan xalq musiqisinin əsası olan muğamatın kökündən, onun könüllər oxşayan təranəsindən, onun tükənməz, zəngin intonasiya xəzinəsindən almış və alacaqdır.

Xalqımızda belə bir məsəl var, deyərlər ki, ot öz kökü üstündə bitər. Bu mənalı atalar sözünün hökmü, eynilə muğamat və onun əsasını təşkil edən kök qaydalarına aiddir. Hər bir muğamın öz kökü vardır. Bu kök nədən ibarətdir? Bu kök, hər şeydən əvvəl, musiqi səslərinin ardıcıl olaraq, müntəzəm düzülüş qaydalarını müəyyən edən səsdüzümünə, yəni bir-birinin ardınca sıra ilə yuxarı və aşağıya doğru ucalıb – enən səs qatarına istinad edir ki, buna da musiqidə səssırası deyilir. Məsələn, biz pianonun yalnız ağ rəngli dillərini bir-birinin ardınca çalmış olsaq, müəyyən səssırası əldə edərik. Bu halda eşitdiyimiz səssırası «Rast», «Mahur», «Qatar», «İraq», «Bayatı-Qacar» kimi muğamların kökünü andırmış olacaqdır.

Lakin musiqidə olan səssıraları öz tərkibi, quruluşu etibarilə həmişə bir cür olmur. Ayrı səslər, daha doğrusu, pərdələr arasındakı səs məsafəsi öz kəmiyyəti etibarilə bəzən böyük, bəzən isə kiçik ola bilər. Yəni səssırasını təşkil edən ardıcıl səslər arasındakı məsafələr gah yarım pərdə. bəzən bir pərdə, hətta ayrı-ayrı hallarda pərdə yarım da ola bilər. Məhz bu cəhətdən asılı olaraq, təbiidir ki, səssırasının və ona istinad edən musiqi kökünün tərkibi də dəyişmiş olur.