2

«Çahargah» muğamının kökü iki tamamilə eyni tərkibdə olan dörd səsin bir-birilə birləşməsindən əmələ gələn səssırasından ibarətdir. Bu dörd səsdən birincisi:

Bu dörd səsin ikincisi isə, öz tərkibi etibarilə eyni ilə birinci kimidir. Qulaq asın:

Bu iki dörd səsi bir-birilə birləşdirdikdə, «Çahargah» muğamının kökünü, yəni «Çahargah» müğamının səssırasını əldə etmiş oluruq. Fikir verin:

İndi hətta heç bir melodiya, heç bir mahnı belə qoşmadan yalnız bu səssırasını çalmış olsaq belə, «Çahargah» müğamının şüurumuzda yaratdığı təsiri əldə etmiş olarıq.

Azərbaycan xalq musiqisinin əsaslarını elmi cəhətdən dərindən tətbiq edən böyük bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyov ümumiyyətlə muğamların meydana gəlməsi və inkişaf etməsi tarixindən bəhs edərək göstərir ki. Yaxın Şərq xalqlarının musiqi mədəniyyəti hələ XIV əsrdə çox böyük nailiyyətlərə çata bilmiş və 12 sütunlu, 6 bürclü möhtəşəm bir imarət kimi yüksəlməkdə idi. Bu əzəmətli dəstgahın zirvəsindən dünyanın dörd tərəfinə böyük mənzərə açılmışdı. Əndəlisdən ta Çinə qədər və Afrikadan Qafqaz dağlarına qədər olan ucsuz-bücaqsız böyük və geniş bir üfüq bu dəstgah, bu imarət zirvəsindən seyr edilə bilirdi.

Üzeyir Hacıbəyov qeyd edir ki, bu musiqi mədəniyyəti sarayının inşasında qədim yunan musiqi nəzəriyyəsini  mukəmməl surətdə tədqiq etmiş böyük alim Əbu-Nəsr Fərabi, məşhur tacik filosofu və alimi Əbu-Əli Sina kimi görkəmli musiqişünaslar iştirak etmişlər. Sonralar, yəni XIV əsrin axırlarında xalqların ictimai-iqtisadi və siyasi həyatında baş verən dəyişikliklər ilə əlaqədar olaraq meydana gəlmiş sarsıntılar nəticəsində bu möhtəşəm musiqi imarəti uçulub – dağılmağa başladı.

Yaxın Şərq xalqları bu xərabazara çevrilmiş musiqi binasının ən dəyərli qalıqları ilə öz xalq musiqi əsasları materialını bir yerə qatıb, hərə öz musiqi ibadətgahını bərpa etmiş oldu. Təbiidir ki, bütün bu keşməkeşlər nəticəsində muğamlar böyük dəyişmələrə məruz qalmışdılar. Belə ki, əvvəllər, sözün həqiqi mənasında, əsil muğam kimi qəbul edilmiş dəstgahlar sonralar bu və ya başqa muğamların bir hissəsi, müəyyən bir şöbəsi halına çevrilmiş, bəzən isə əksinə, əvvəllər muğamın yalnız bir şöbəsi kimi tanınmış olan musiqi parçaları sonralar müstəqil bir müğam mahiyyətini kəsb etmişdir. O cümlədən, əvvəllər heç də müstəqil bir müğam olmayan «Çahargah» müğamı meydana gəldiyi vaxtdan bəri özlüyündə böyük dəyişikliklərə məruz qalmışdır.

XIX əsr Azərbaycan musiqişünaslarından Mir Möhsün Nəvvabın yazdığına görə, «Çahargah»ın ifadə qüvvəsi göy gurultusunu təsvir etmək yolu ilə əldə edilmişdir. Halbuki başqa bir çox yaxın Şərq ölkələrində «Çahargah» müğamının əsas etibarilə qəm, qüssə, kədər və inilti duyğularını ifadə etdiyini xüsusi olaraq qeyd edirlər.

«Çahargah» müğamının göy gurultusundan iqtibas edildiyini Uzeyir Hacıbəyov da Azərbaycan opera sənəti haqqında yazmış olduğu bir məqaləsində göstərir. Buna görə də heç təsadüfi deyildir ki, «Koroğlu» operasının III pərdəsində Qıratın Həmzə bəy tərəfindən oğurlanıb qaçırılması səhnəsində bəstəkar şiddətli göy gurultusunu, ildırım çaxmasını və təbiətin sanki təlatümə başlamasını məhz «Çahargah» muğamı əsasında bəstələdiyi son dərəcə ifadəli musiqisi ilə təsvir etmişdir.

Bununla bərabər Ü.Hacıbəyov «Çahargah» muğamının həyəcan və böyük ehtiras duyğularını ifadə etdiyini də göstərir. Budur, yoldaşları məzəmmət edərək Leylini Qeysdən ayırıb özləri ilə aparırlar. Qeys tək qalır. O, acı iztirab dəqiqələri keçirməkdədir. Qəlbi böyük həyəcan duyğusu ilə çırpınır. Nə edəcəyini, haraya gedəcəyini bilmir. Qeys bu halda tora düşmüş quş kimi nicat yolu axtarır. Nəhayət, taqətdən düşüb yerə sərilir. Qeysin bu gərgin vəziyyətini olduqca inandırıcı, demək olar ki, əyani surətdə təsvir edən simfonik epizod «Çahargah» kökündə bəstələnmişdir. Həmin bu musiqi materialı əsasında Ü.Hacıbəyovun sonralar yazdığı «Məcnunun atasının ariyası» adlı musiqi əsəri də «Çahargah» muğamı kökündə bəstələnmişdir. Övladını ürəkdən sevən, onun iztirab və həyəcanlarına dözməyən atanın nəsihət sözlərini «Çahargah» muğamı olduqca ifadəli və təsirli səsləndirir. İstedadlı nəğməkarımız Bülbül bu ariozonu əsil sənətkar ilhamı ilə ifa edir.

Azərbaycan xanəndə və sazəndələri xüsusən XIX əsrdən başlayaraq, «Çahargah» muğamını nikbin bir əhval-ruhiyyəni tərənnüm edən yüksək heysiyyət, gümrahlıq və iftixar duyğusu ilə ifa etmişlər.

Bütün başqa müğamlar kimi, «Çahargah» muğamı da tamam-dəstgah ifa edildikdə ilk əvvəl onun muqəddiməsi çalınır.

Muğam muqəddimələrinə «dəraməd», ya da «pişi-dəraməd» deyilir. Bu söz qədim xalq tamaşalarında iştirak edən aktyorların məclisə, ya da meydana gəlişini andıran «amədən», yəni gəlmək, daxil olmaq sözündən götürülmüş, sonralar isə xüsusi bir musiqi termini kimi qəbul edilmişdir.

Muğam dəramədi, adətən müəyyən vəzində və həm də dəqiq ölçülü musiqidən ibarət olur. Oxunacaq muğamın kökündə tərtib olunan dəraməd və pişi-dəramədlər opera tamaşasından əvvəl çalınan uvertüra vəzifəsini daşıyır. Bu musiqi dinləyicini gələcək musiqi həkayətinə hazırlamış olur.

Əgər «Çahargah» muğamı yalnız müəyyən bir musiqi aləti ilə solo şəklində ifa ediləcək olursa, o zaman onun dəramədi də öz şəkli və quruluşu etibarı ilə indicə eşitdiyimiz dəraməddən fərqlənir. Burada muğamın hansı musiqi alətində ifa edilməsi cəhətinin də böyük əhəmiyyəti vardır. Tarda çalınan «Çahargah»ın dəramədi, şübhəsiz ki, kamançada ifa edilən dəraməddən hətta öz melodik quruluşu etibarı ilə seçilir. Bu təfavüt məhz musiqi alətinin xüsusiyyətindən, onun malik olduğu ifadə vasitələrindən irəli gəlir. Görkəmli sovet bəstəkarı Qliyer «Şahsənəm» operasında skripkada çalınacaq «Çahargah» üçün kamanca «Çahargahı» dəramədini çox düzgün, həm də nəfis bir tərzdə bəstələmişdir.