2

Muğamın bütün qanun-qaydalarını dərindən mənimsəyən, özündən əvvəlki sənətkarların yaradıcılığından bəhrələnən ifaçılar muğam bilicisi kimi ad qazanırdılar.

Muğam ifaçıları bu sənətin ənənələrini, sədaqətlə qoruyaraq, sonrakı nəsillərə ötürməklə yanaşı, həm də onları inkişaf etdirir, yeni melodiyalarla zənginləşirirlər. Sənətdə özünəməxsus ifaçılıq üslubu, öz yolu olan sənətkarlar orijinal ifaçılıq məktəbləri yaratmışlar.

O dövrdə muğam ifaçılığı əsasən toy şənlikləri və ziyafətlərlə bağlı olmuşdur. XIX əsrin II  yarısında Şuşada poeziya və musiqi məclisləri təşkil olunmağa başladı. Görkəmli Azərbaycan şairi Xurşud Banu Natəvan «Məclisi-üns», alim, şair, rəssam və musiqişünas Mir Möhsün Nəvvab «Məclisi-fəramuşan» yaratmışdır. Bu məclislərdə ədəbiyyata, rəssamlığa və musiqi sənətinə dair maraqlı söhbətlər aparılır, bə’zən bu söhbətlər diskussiyalara çevrilirdi.  Bu məclislər ziyafətlərdən və toy şənliklərindən fərqlənnirdi. Burada musiqi sənətinin estetik problemlərinə daha çox diqqət yetirilirdi. Muğam dəstgahları təkmilləşdirilir, müxtəlif şö’bə və guşələrlə zənginləşdirilir, yeni təsnif və rənglər yaradılırdı. Burada Şərq musiqisinin incəliklərinə bələd olan görkəmli musiqişünaslar xanəndələrin düzgün oxumasına və ustalığına xüsusi qayğı göstərirdilər. Musiqi məclislərində «Şur, «Rast», «Mahur», «Çahargah», «Bayatı-İsfahan» muğamlarının oxunması iki, bə’zən də üç saat çəkərdi.

Musiqi məclislərində muğamı bir neçə xanəndə oxuyar, muğam biliciləri onun haqqında rəylərini söylər, səhv cəhətlərini tənqid edərdilər. Bə’zən isə müəyyən bir muğam dəstgahı oxumaq üçün müsabiqə e’lan edilirdi. Buna görə də hər bir xanəndə və çalğıçı öz sənətini daha dərindən öyrənməyə və təkmilləşdirməyə səy göstərirdi. Çox zaman isə yaradıcılığa başlayan musiqiçilər burada ustad sənətkarlardan xeyir-dua alırdılar.

Bu məclislər muğam sənətinin inkişafı üçün çox önəmli idi və muğam ifaçıları üçün əsil sənətkarlıq məktəbinə çevrilmişdi.

Həmin dövrdə muğam sənətinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq, musiqi alətləri  də təkmilləşdirilir. Bu baxımdan böyük tarzən Mirzə Sadıq Əsəd oğlunun fəaliyyəti diqqətəlayiqdir. Həmin dövrdə muğam ifaçılığında 5 simli və diz üstə çalınan İran tarı geniş istifadə olunurdu. Mirzə Sadıq Əsəd oğlu bu tarda islahatlar apararaq yeni Azərbaycan tarını yaratmışdı. Mirzə Sadığın yaratdığı tar 11 simli, 17 pərdəli musiqi alətidir. O, ilk dəfə olaraq, tarı sinə üstündə tutaraq çalmışdır. Bütün bu islahatlar nəticəsində tar yeni səslənmə əldə etmiş və yeni ifaçılıq üsulları meydana gəlmişdir. Muğam ifaçılığında məhz Azərbaycan tarı həm müşayiətedici, həm də solo alət kimi möhkəm yer tutmuşdur.

Mirzə Sadıq Əsəd oğlu öz ifaçılıq məktəbini yaratmışdı. Onun şagirdləri və ardıcılları Qurban Pirimov, Məşədi Zeynal olmuşdur ki, onlar da, öz növbəsində xalq çalğı alətləri ifaçıları yetişdirmişlər. Qurban Pirimovun şagirdlərindən Hacı Məmmədov, Əliağa Quliyev, Əhsən Dadaşov, Sərvər İbrahimov kimi tarzənlərin adını çəkmək olar.

Öz məktəbini yaratmış xanəndələrdən öncə Hacı Hüsünü qeyd etməliyik. Məşədi İsi, Keştazlı Həşim, Mirzə İsmayıl, Malıbəyli Cümşüd, Keçəçi oğlu Məhəmməd və başqaları onun yetirmələri olmuşlar. Əbdülbaqi Zülalovun məktəbinin davamçıları Cabbar Qaryağdı oğlu, Musa Şuşinski, Məşədi Məmməd Fərzəliyevdir.

Cabbar Qaryağdı oğlunun şagirdlərindən Seyid Şuşinskini, Bülbülü, Zülfü Adıgözəlovu, Davud Səfiyarovu, Sürəyya Qacarı, Yavər Kələntərlini və b. göstərə bilərik. İslam Abdullayevin yetirmələri arasında Xan Şuşinskini, Mahmud İmamqulu oğlunu, Sahib Şükürovu, İldırım Həsənovu, Yaqub Məmmədovu qeyd etmək olar. Seyid Şuşinski də bir çox xanəndələr yetirmişdir – Sara Qədimova, Sabir Mirzəyəv, Süleyman Abdullayev, Baba Mahmud oğlu və b. Zülfi Adıgözəlov isə Mütəllim Mütəllimovun, Qənbər Zülalovun müəllimi olmuşdur. Xan Şuşinskinin yetirmələrindən Arif Babayev bu gün Qarabağ muğam məktəbini təmsil edir. Onun tələbələrindən Sevinc Sarıyevanın, Aygün Bayramovanın, Gülüstan Əliyevanın adını çəkmək olar.

Qarabağda yaşayıb-yaradan xalq sənətkarlarından, həmçinin xanəndə Bahadır Mehralı oğlunu da qeyd etməliyik. Onun yolunu davam etdirən ifaçılar Əbülfət Əliyev, Qədir Rüstəmov, Aydın Məmmədov, Niqay Bayramov, Barat Fərhadov və b. olmuşdur. Onun oğlu tarzən Məşədi Nəriman Mehralıyev də özünəməsus tar ifaçılıq məktəbi ilə yadda qalmışdır. Vaqif Əbdüqasımov, Ramiz Quliyev, Rafiq Hüseynov, Mustafa İsmayılov, Yusif Vəliyev və b. onun yetirmələridir.  Müasir dövrdə Ramiz Quliyevin, Oqtay Quliyevin, Mənsum İbrahimovun, onların tələbələrinin yaradıcılığında Qarabağ muğam məktəbinin ənənələri öz əksini tapır və yeni keyfiyyətlər kəsb kedir.