4

Rollarda o dövrdə Şuşada böyük şöhrət qazanmış xanəndələr Cabbar Qaryağdı oğlu və Əhməd Ağdamski çıxış etmişdilər. Onların ifası Mirzə Sadıq Əsəd oğlunun başçılıq etdiyi ən’ənəvi muğam üçlüyü ilə müşayiət olunurdu.

«Məcnun Leylinin məzarı üstündə» səhnəciyi xalq tərəfindən böyük rəğbətlə qarnşılanmış və çox sevilmişdi. Bu səhnəcik Azərbaycanın, hətta bütün Zaqafqaziyanın, musiqi həyatında əlamətdar hadisə oldu. O, Azərbaycanda musiqili teatrın inkişafı üçün zəmin hazırladı. 1908-ci ildə dahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyovun «Leyli və Məcnun» muğam operasının yaranmasına və ümumiyyətlə Şərqdə ilk operanın meydana gəlməsinə təkan verdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, Ə.Haqverdiyev sonra «Şərq konsertləri»nin və «Muğam gecələri»nin fəal təşkilatçısı olmuşdur. Azərbaycanda ilk «Şərq konserti» də Şuşada 1901-ci ildə keçirilmiş, 1902-ci ildə isə Bakıda təşkil olunmuşdu.

Bu konsertlərdə görkəmli xanəndələr - Cabbar Qaryağdı oğlu, Keçəçi oğlu Məhəmməd, Məşədi Məmməd Fərzəliyev və başqaları Qurban Pirimov və Saşa Oqanezaşvilinin müşayiətlə muğam və təsnifləri ifa edirdilər. Məşhur Qarabağ aşıqları Aşıq Abbasqulu, Aşıq Valeh, Aşıq Qənbər, Aşıq Nəcəfqulu da bu konsertlərdə çıxış etmək üçün də’vət olunurdu. Bu konsertlər dinləyicilərin estetik zövqünün yüksəldilməsinə xidmət edirdi.

XX əsrin əvvələrindən başlayaraq, Bakının iqtisadi cəhətdən yüksəlişi mədəniyyət və incəsənət xadimlərinin bu şəhərdə cəmlənməsinə səbəb oldu. Bu da şəhərin teatr və konsert həyatını canlandırdı. Bakı mədəni mərkəz kimi öncül mövqe tutdu. Şuşada püxtələşmiş sənətkarlardan bəziləri öz fəaliyyətini Bakıda davam etdirirdilər. Buna baxmayaraq, onlar Şuşa ilə əlaqələrini kəsmir, yeni musiqiçilər nəslinin yetişməsinə yardım edirdilər. Onlar öz ənənələrini, sənətkarlıq sirlərini yeni gələn nəslə, Qarabağ məktəbini davam etdirən gənc ifaçılara aşılayırdılar. Qeyd etmək lazımdır ki, Qarabağ musiqiçilərinin yaradıcılığında muğam məktəbinin ənənələri indiyə kimi yaşayır və nəsildən-nəslə ötürülür.

Eyni zamanda, xanəndələr dövlət tərəfindən açılan musiqi məktəblərində  sənət müəllimi kimi də geniş fəaliyyət göstərmişlər. 1920-ci illərdə Şərq konservatoriyasında, daha sonralar Bakı Musiqi Texnikumunda, Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında (Bakı Musiqi Akademiyasında), hal-hazırda isə Milli Konservatoriyada, Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində klassik xanəndələrin yolu ilə muğam sənəti tədris olunur.

Xalq-professional musiqiçilərinin daha bir fəaliyyət sahəsi teatr və konsert səhnəsi ilə bağlıdır.  Xanəndələrin bir çoxu Opera və Balet Teatrının solisti kimi Azərbaycan bəstəkarlarının muğam operalarında çıxış edirlər. Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının solisti kimi geniş dinləyici auditoriyası qarşısında, həmçinin radio və televiziyada konsertlər verirlər. Bununla yanaşı, muğam ustalarının qastrol səfərləri də çox önəmlidir. Avropanın, Rusiyanın, Yaxın və Orta Şərqin böyük şəhərlərində bu sənətkarların çıxışları müvəffəqiyyətlə keçir, onlar muğamı dünyaya tanıtmağa nail olurlar.

Xanəndəlik sənətinin inkişafından danışarkən, milli musiqiçilərin qrammafon vallarını xüsusi qeyd etməliyik. Çünki klassik xanəndələrin səslərini qoruyub yaşadan qrammafon valları xalqımızın mədəni sərvətləridir. Bu vallar Azərbaycan musiqisinin təbliğində və dünya miqyasında tanınmasında müstəsna rol oynamışdır.

1900-1916-cı illər ərzində «Qrammofon», «Pate», «Sport-Rekord», «Ekstrafon», «Noqin» zavodu və başqa səsyazma firmaları məşhur Azərbaycan müğənnilərinin səslərini vala köçürmüşlər. Şərq musiqisi tarixində ilk dəfə səsi qrammafon valına yazılmış xanəndə Cabbar Qaryağdı oğlu olmuşdur. Ondan sonra Qarabağ xanəndələrindən Keçəçi oğlu Məhəmməd, Məşədi Məmməd Fərzəliyev, İslam Abdullayev və başqalarının səsləri qrammafon vallarına yazılmışdır. Bütün bu sənətkarları tarda Qurban Pirimov, kamançada Saşa Oqanezaşvili müşayiət etmişlər. Eyni zamanda, onların ifasında instrumental muğamlar da qrammafon vallarında bizə gəlib çatmışdır.

O dövrdə müğənnilərin səslərinin qrammafon vallarına yazılışı texniki cəhətdən çox çətinliklə başa gəlirdi. Buna görə də musiqiçidən son dərəcə yüksək ifaçılıq məharəti tələb olunurdu. Səsini vala yazdıran xanəndələrin hər biri qeyri-adi ustalıq nümayiş etdirərək, Azərbaycan musiqisini bütün gözəlliyi və təravəti ilə dinləyiciyə çatdırmağa çalışmışlar. Həmin firmalar tərəfindən musiqiçilərin vallarının kataloqu da buraxılmış, burada musiqiçilərin şəkli və onlar haqqında məlumatlar öz əksini tapmışdır. Qrammafon vallarının kütləvi tirajla buraxılışı sonrakı illərdə də geniş vüs’ət almışdı.

Bu ən’ənə bu gün də davam etdirilir. Belə ki, muğam ifaçılarının çıxışları müasir texniki vasitələrlə, CD, audio, video kassetlərə yazılır, İnternet səhifələrinə daxil edilir. Bütün bunlar muğam ifaçılarının auditoriyasını genişləndirir, dünya xalqları arasında Azərbaycan muğam sənətinin pərəstişkarlarının sayını artırır. Şübhəsiz ki, bu prosesdə özünəməxsus dəst-xəttilə seçilən Qarabağ muğam məktəbinin nümayəndələrinin əhəmiyyətli rolu vardır.

Muğamların və xalq musiqisi nümunələrinin qrammafon vallarına yazılması onların elmi surətdə öyrənilməsinə də yollar açmışdır. Bu baxımdan 1932-ci –1943-cü illərdə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının nəzdində Bülbülün rəhbərlik etdiyi Elmi-tədqiqat musiqi kabinetinin fəaliyyəti diqqətəlayiqdir. Bu kabinetdə məşhur xanəndələrin ifasında muğam, təsnif, xalq mahnı və rəqsləri, aşıq yaradıcılığı nümunələri fonovaliklərə yazılmışdır. Sonradan həmin nümunələr kabinetin əməkdaşları tərəfindən nota salınmış, kataloqlaşdırılmış və çap olunmuşdur ki, bunun da böyük elmi əhəmiyyəti vardı. Çünki həmin materiallar musiqişünasların tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Bu kabinetlə bir sıra xalq musiqi ifaçıları əməkdaşlıq etmişlər. Onların arasında Cabbar Qaryağdı oğlunun xidmətləri xüsusi qeyd olunmalıdır. Onun ifasından 200-ə yaxın xalq mahnısı və təsnif fonovaliklərə yazılmış və bir hissəsi də Səid Rüstəmov tərəfindən nota salınaraq çap edilmişdir.

Kabinetin təşkil etdiyi Azərbaycanın rayonları üzrə musiqi folkloru ekspedisiyaları da qeyd olunmalıdır. Xüsusilə Qarabağ ekspedisiyası səmərəli olmuş, fonovaliklərə zəngin musiqi materialı yazılmışdır. Onu da deyək ki, Elmi Tədqiqat Musiqi kabinetinin materiallarının əksər hissəsi Bülbülün ev-muzeyində saxlanılır.

Beləliklə, xalqın dünyagörüşünün, dünyaduyumunun ifadəsi olan muğam  ifaçıların yaradıcılığında cilalanaraq, muğam məktəblərində təkmilləşərək, bizim günlərə gəlib çatmışdır. Muğam bu gün də şifahi ən’ənəli professional musiqi janrı kimi milli musiqi mədəniyyətimizin bünövrəsini təşkil edir, yaşayır, muğam ifaçılarının yaratdığı sənət inciləri bütün dünyaya yayılır, və eyni zamanda, gələcək nəsillərə ötürülür.