QARA QARAYEV
4
Hər
dəfə bu və ya digər məqsədi
reallaşdırarkən Q.Qarayev çeşidli
üslub modellərinə üz tutur:
onu qədim bəstəkarların
kontrapunkt sənətinin ciddiliyi və
caz improvizasiyalarının çılğınlığı,
barokko musiqisinin aydın strukturları
və Azərbaycan muğamlarının
lad qanunauyğunluqları, Şostakoviç,
Prokofyev və ya Stravinskinin üslub
kəşfləri və dodekafoniyadakı
fikir intizamı, Bah polifoniyasının
məntiqi və populyar musiqi janrları,
o cümlədən rok-musiqinin ritmləri
eynilə maraqlandırır, özünə
cəlb edirdi.
Məsələn,
70-ci illərin əvvəlində
bəstəkar fransız dramaturqu Edmon
Rostanın «Sirano de Berjerak» əsəri
əsasında «Çılğın
qaskoniyalı» müziklini yaradaraq
klassisist intonasiya və janrları,
romantik harmoniyanı müasir pop-musiqinin
ritmləri (biq-bit) ilə qəfil
tərzdə uzlaşdırmışdır.
Prelüd
silsiləsi janrında XX əsr musiqisinin
ən ali nailiyyətlərinə aid
edilən 24 fortepiano prelüdü
Q.Qarayev üslubunun məxsusi ensiklopediyası
adlandırıla bilər. Burada bəstəkarın
bədii kəşfləri çoxdur.
O, müxtəlif musiqi janrlarının
xüsusiyyətlərini, məsələn,
xalq rəqsini, laylanı, matəm
marşını, mahnını qəfil
tərzdə müasir ifadə vasitələri,
klassisist musiqinin elementləri və
ya caz intonasiyaları, harmoniyaları
ilə calaşdırıb tamamilə
orijinal obrazlar ərsəyə gətirir.
Qarayev neobarokkosuna gözəl nümunə
– sonuncu altı prelüddə qədim
musiqi forma və janrları – fuqa, polifonik
variasiyalar, xoral, passakalya istifadə
olunur. Mövzu və beş variasiyadan
ibarət B-dur prelüdündə
Azərbaycan xalq musiqisinin səciyyəvi
intonasiyaları Skarlatti ruhunda üslublaşdırmaya
məruz qalır.
Lakin
hansı üsluba üz tutursa-tutsun,
ən başlıcası odur ki, bəstəkar əxz etdiyini
yaradıcılıq süzgəcindən
keçirir, bütün təsirləri
ümumi məxrəcə – öz
təkrarsız yazı ədasına
tabe etdirir, tamamilə orijinal bədii
tam ərsəyə gətirirdi. Odur
ki, müxtəlif dövrlərə
aid əsərlərin hamısını
ümumi cəhətlər – forma yığcamlığı,
emosional ciddilik, musiqi obrazlarının
saflığı, xalq musiqisinə
yaradıcı münasibət birləşdirir.
Özü də Qarayev təkcə
dünya təcrübəsindən
faydalanmaqla kifayətlənmirdi. O,
Avropa professional musiqisini öz bədii
kəşfləri, o cümlədən
məxsusi modal harmoniyası ilə
zənginləşdirirdi.
Qarayev
musiqisi janr baxımından da çox
zəngindir. Bəstəkar üçün
iri və kiçik, mürəkkəb
və asan janrlara bölgü yoxdur.
O, instrumental musiqinin miqyaslı formaları
– simfoniya, simfonik poema, konsert və
kino, teatr üçün musiqiyə,
müxtəlif sənət növlərinin
mürəkkəb sintezinə əsaslanan
opera, balet, muzikl və vokal miniatür,
mahnıya eyni tələbkarlıq
və ciddiyyətlə yanaşırdı.
Janrından asılı olmayaraq Qarayevin
bir çox əsərlərində
onun musiqi təfəkkürünün
ümdə keyfiyyəti – simfonikliyi
özünü aydın göstərir.
Bəzən bəstəkar qayəsi
mövcud qəliblər çərçivəsinə
sığmayaraq janr adlarının
dəqiqləşdirilməsini tələb
edirdi. Məsələn, «Don Kixot»un
tamamilə orijinal konsepsiyasını
həyata keçirərkən bəstəkar
başqa sənət növünün
üslub xüsusiyyətlərini əsas
götürmüş və bu əsəri
simfonik qravürlər adlandırmışdır.
Simfonik
qravürlər Qarayevin məşhur
rus rejissoru Griqori Kozintsevin «Don Kixot»
filminə yazdığı musiqi əsasında
meydana çıxıb. Ümumiyyətlə,
bəstəkar kinodakı işinə
eynilə ciddi, məsuliyyətlə
yanaşır, burada da simfonik əsərləri
ilə rəqabət aparmaq iqtidarında
olan nümunələr yaradırdı.
Həmin fikrə ən gözəl
illüstrasiya «Uzaq
sahillərdə» bədii filminin emosional ümumiləşdirmə
qüvvəsinə malik çoxobrazlı,
çoxmənalı musiqisidir. Özü
də bəstəkarın kino üçün
musiqisi bir qayda olaraq ekrandan ayrılıb,
müstəqil həyat sürməyə
başlayırdı. Məsələn,
«Qoyya»
filminə Qara Qarayevin oğlu Fərəc
Qarayevlə birgə yazdığı
musiqi böyük ispan rəssamının
faciəvi həyatına həsr olunmuş
tammetrajlı simfoniyanın yaranışını
doğurmuşdur.
Qarayev
sənətini araşdırarkən
«bəstəkar və zaman» problemini
də diqqətsiz qoymaq olmaz. Yaşadığı
ziddiyyətli, mürəkkəb zaman
bəstəkarın yaradıcılıq
axtarışlarının səmtinə,
onun müzakirə etdiyi mövzulara,
nəhayət, bütövlükdə
taleyinə böyük təsir göstərmişdir.
Zahirən
Qarayev tərcüməyi-halı tamamilə
qayğısız və xoşbəxt
görünür. Artıq 50 yaşında
o, bir çox fəxri adların, mükafatların
sahibidir, sovet musiqisinin ən nüfuzlu
nümayəndəsi, klassiki kimi tanınır.
Lakin həyatın gözəl üz
tərəfi arxasında hətta faciəli
adlandırıla bilən tale – totalitar
ölkədə yaşayan sənətkar
aqibəti özünü açıq-aşkar
göstərir.
Stalin
dövrünün mədəniyyət
sahəsindəki inzibatı-amirlik
metodlarına əsaslanan siyasəti
sənətkarı azad yaşayıb-yaratmaq,
istədiyi kompozisiya texnikasını,
musiqi dilini seçmək imkanından
məhrum edirdi. Prokofyevi, Şostakoviçi
qondarma novator, formalist, xalqdan uzaq musiqi
yaradan müəlliflər kimi damğalayan
1948-ci il Kommunist Partiyasının
qərarının əks-sədası
Azərbaycana da gəlib çatmışdır.
Bəzi başqa Azərbaycan bəstəkarları
ilə yanaşı, o zaman artıq
iki dəfə Dövlət mükafatı
laureatı Qarayev 1948-ci il mətbuatında
«formalist təmayül»ün nümayəndəsi
kimi tənqid olunur. Naşı müəlliflər
bəstəkarı xalq musiqi ənənələrinə
riayət etməməkdə, melodik
materialın mücərrədliyində,
dissonansların bolluğunda və
s. «günahlar»da o ki var ittihamlandırırdılar.
Belə tənqidə, görünür,
Qarayevin ilk iki simfoniyası əsas
vermişdir. Silsilə yozumu, musiqi
dilinin təravəti baxımından
nəinki Azərbaycanda, bütün
keçmiş sovet məkanında
irəliyə, gələcəyə
boylanan bu əsərlər o zaman,
əlbəttə, anlanıla, asan
qavranıla bilməzdi. Belə ki,
qırx beş il sonra, 1988-ci ildə
Bakıda Qarayevin adını daşıyan
«XX əsr musiqisi festivalı»nda səslənən
Birinci simfoniya heç də üstünü
toz basmış «muzey eksponatı»
kimi deyil, musiqi toxumasının orijinal,
öz dövrü üçün
cəsarətli təşkili ilə
seçilən «canlı» əsər
kimi qarşılandı. İstər-istəməz
belə bir sual meydana çıxır:
görəsən, Qarayevi qədəm
qoyduğu yoldan məcburi döndərib
daim «lazımi səmtə» istqamətləndirməsəydilər,
sənətkarın yaradıcılıq
irsi hansı şəkil alardı?
Lakin,
budur, 60-cı illər gəlib çıxdı.
İqlim bir qədər mülayimləşdi,
SSRİ və Qərb dünyası
arasında dəmir pərdə aradan
götürüldü, ölkəyə
xaricdən axıb gələn informasiyanın
həcmi xeyli artdı. 1962-ci ildə
Straivnskinin SSRİ-yə gəlişi
və misilsiz qastrolları zamanı
dinləyicilər gec də olsa XX əsr
sənətinin nəhənglərindən
birinin parlaq, son dərəcə təravətli
musiqisini özləri üçün
kəşf etdilər. Həyatda, sənətdə
meyarlar dəyişir, çox şey,
yaxın keçmiş belə təzədən
dəyərləndirilir, yeni kumirlər
– Şönberq, Berq, Vebern, avanqardın
ikinci dalğasının ideyaları
beyinlərə, ürəklərə
hakim kəsilirdi.
