Toy
mahnılarından fərqli olaraq, dəfn
və matəm mərasimi ilə bağlı
ağılar üçün improvizasiyalı
inkişaf və metroritmik sərbəstlik
xarakterikdir. Onlar üç növ olur:
a)
dəfn və matəm mərasimi ilə
bağlı ağılar: onların başlıca
xüsusiyyəti improvizasiyalı inkişaf
prosesində sərbəst metroritmin və
tematik özəyin uzlaşmasındən
ibarətdir. Səciyyəvi ağı
intonasiyalarından, nitq üslubundan daim
istifadə edildiyinə görə, hər
bir improvizasiyada olduğu kimi, burada da ifasının
imkanları və əhval – ruhiyyəsi
müəyyənedici rol oynayır.
b)
matəm mərasimində oxunan ağılar:
onların melodiyasının nisbətən
stabil olmasına baxmayaraq, bir qədər
metroritmik sərbəstliyə yol verilir.
Burada improvizasiyalılıq yalnız poetik
mətndə saxlanılır, melodiyalar
isə əsas motivin intonasiya və ritmik
cəhətdən variasiya olunmasına
əsaslanır (nümunə2).
Nümunə
gətirdiyimiz ağıda melodik qurumların
genişlənməsini və kiçildilməsini,
onların poetik mətnin quruluşundan,
hər bir şer misrasındakı hecaların
dəyişməsindən tam asılılığını
müşahidə edə bilərik.
c)
dəfndə oxunan ağılar metroritmik
mütənasibliyə və özünəməxsus
ifa tərzinə malikdir. Burada solo oxuma
unison xorla (qadın və ya kişi) müşayiət
olunur. Bu dəfn ağıları «Sadr»
və ya «Jaxrxonlik» adlanır, onlar ayin mahiyyəti
daşıyaraq, cənazə evdən çıxarılan
zaman ifa olunur.
Özbək əmək mahnılarından
bir çoxunun əsasını lirik düşüncələrin
rəvayət tonunda ifadə tərzi təşkil
edir. Buna baxmayaraq, onlarda zəhmət prosesinin
ritmi və əməyin xarakteri öz əksini
tapır. «Mayda», «Yöri» və s. mahnılar
bu qəbildəndir. Məsələn,
tarlada taxıl döyülməsi zamanı
ifa olunan «Mayda» mahnısını nümunə
göstərək. (nümunə3).
Bu nümunədə heyvanın ən yaxşı
keyfiyyətlərinin tərifinə həsr
olunmuş misraların lirik (bəzən
məhəbbət) məzmunlu misralarla
uzlaşdığını görürük
ki, bu da sağıcıların inək
(«Xüş - xüş»), keçi («çiray-çiray»),
qoyun («Turay - turay») sağımı zamanı
oxunan bir çox ovsun mahnıları üçün
səciyyəvidir.
Ovsun mahnıları müəyyən ayinlərin
icrası zamanı da mühüm əhəmiyyət
kəsb edir, məsələn, yağışın
yağması üçün, günəşin,
ayın tutulması zamanı dua edərkən
bu mahnılar oxunur.
Birinci
qrupa aid mahnılardan fərqli olaraq, ikinci
qrupa aid mahnı janrlarında biz heç
bir məişət funksiyası ilə
məhdudlaşdırılmayan mövzu
müxtəlifliyini müşahidə edə
bilərik. Çoxcəhətli məhəbbət
lirikası, satira və yumor, tarixi mövzu,
ictimai etiraz bu janrlardan hər birinin əsasını
təşkil edə bilər.
