TARİYEL MƏMMƏDOV
ÖZBƏK XALQ VƏ ŞİFAHİ
ƏNƏNƏLİ PROFESSİONAL MUSİQİSİ

Birinci qrupdakı hər bir şöbədən sonra bir neçə tarona¹ - nisbətən kiçik həcmli kuplet quruluşlu mahnı verilir. Bunlar aralıq bölmə əhəmiyyəti daşıyır və siporiş (bağlayıcı qurum) vasitəsilə digər şöbələrə keçid əmələ gətirir. Birinci qrupdakı söbələr Ufarla (Nasrdan törəmə bölüm) və ondan sonra gələn siporişlə bitir ki, bu da tamamlayıcı rol oynayır. Birinci qrup şöbələrdə usulların ardıcıllığı aşağıdakı kimidir: (nümunə10).

İkinci qrupdakı şöbələr ancaq Buxara makomlarında özünü göstərir və öz quruluşuna görə birinci qrupdan fərqlənir. İlk növbədə bu fərq ondan ibarətdir ki, burada aralıq bölüm – taron yoxdur. Silsilə prinsipi də burada başqa cürdür: hər bir əsas söbə ondan törəmə hissələrə malikdir: Talçinka, Kaşkarça, Sokiynoma və Ufar. Bunlar əsas şöbənin melodiyası ilə intonasiya və struktur cəhətdən bağlı olsa da, metroritmik quruluşunun və usulların müxtəlifliyi ilə səciyyələnir və sətri ardıcıllıqla ifa olunaraq, özünəməxsus silsilə əmələ gətirir.

Makomların vokal hissələri instrumental müşayiətlə ifa olunur. Mütləq alətlər qismində simli – dartımlı (mizrablı) tənbur və zərb aləti doyra istifadə edilir. Bu zaman tənburun kökü ifa olunan makomun lad əsasına uyğun olaraq dəyişdirilir. Belə ki, Burzuk, Duqox, Seqox və İrok makomlarının ifası zamanı ortada (kiçik oktavanın sol – re – sol səslərinə), Rost makomunun ifası zamanı isə kvinta aşağı (sol – do - sol) köklənir. Navo makomu simlərin sekunda münasibətində (sol – fa - sol) köklənməsini tələb edir.

Hər makom əsas tonallığı ilə yanaşı, tonal yönəlmələr sisteminə, yəni müəyyən tonal plana malikdir. Vokal və instrumental hissələrdə lad – tonal yönəlmələr və modulyasiyalar mövzunun inkişaf xüsusiyyətləri və şöbələrin forma-quruluşu ilə bağlıdır ki, bu halda namudlar böyük rol oynayır.

Namudlar – müəyyən melodik qurum və ya makomun şöbələrindən birinin kiçik hissəsidir ki, digər şöbədə istifadə olunur. Namudların əksəriyyəti müəyyən şöbənin başlanğıc melodik qurumuna əsaslanır və yaxud da onun melodik – intonasiya ibarələrinin əsasında yaranaraq, auc (kulmunasiya anı) mahiyyətində başqa şöbədə yuxarı registrdə çıxış edir. Bu halda namudlar daxil olduqları həmin şöbənin xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq variantlı dəyişikliyə məruz qalır.

Makomat sistemində çox mühüm komponentlərdən biri usuldur. Bu, təkrarlanan dinamik qurum olub, müşayiət etdiyi melodiyanın xüsusiyyətlərindən irəli gəlir.Usullar, adətən, zərb alətlərində doyra, naqora və s. ifa olunur. Onlar müəyyən sistemə tabe olaraq, makomun inkişaf dinamikasına xidmət edir. Bununla da makomlarda silsilənin tamlığının əldə olunmasında mühüm rol oynayırlar.

Makomat sisteminin qanunauyğunluqlarının kanonik ciddiliyinə baxmayaraq, ifaçılıq prosesində onlara bəzi dəyişikliklər gətirilmişdir. O cümlədən, ayrı-ayrı namudlar ya ixtisar olunur, ya da buraxılırdı və ya əksinə, yeniləri daxil edilirdi; melodik qurumlar ya çıxarılır, ya da yeniləri əlavə olunurdu; intonasiya, melodik və ritmik dəyişikliklərə, həmçinin, temp rəngarəngliyinə, bölümlərin variasiya olunmasına, yol verilir, müxtəlif ifaçılıq təfsiri ilə bağlı cəhətlər öz əksini tapır. Nəhayət, makomlar müəyyən ərazi və zonaların musiqisinin lokal xüsusiyyətlər ini özündə təcəssüm etdirir. Belə ki, məsələn, ərazi lokal xüsusiyyətlər Xorəzmdə mövcud olan makom silsilələrində parlaq surətdə özünü büruzə verir.

İlk baxışdan, Xorəzm makomları Buxara makomlarından fərqlənmir. Buxara makomları kimi, onlar da altı makomdan ibarət silsilə əmələ gətirir: Rost, Burzuk, Navo, Duqox, Seqox, İrok. Göründüyü kimi, burada Buxara Şaşmakomu ilə müqayisədə ilk makomların yeri dəyişmişdir. Son dövrlərə qədər alimlər Xorəzmdə Pəncgah muğamının yeddinci müstəqil muğam olduğumu iddia edirdilər. Lakin sonradan aşkara çıxarılmışdır ki, Pəncgah instrumental hissədən ibarət olub, Rost makomunun ayrı-ayrı bölmələrinin variantıdır.

Xorəzm makomları intonasiya baxımından bir çox cəhətlərinə görə Buxara makomları ilə üst-üstə düşür, lakin eyni zamanda, onlarda orijinal melodiyalar da öz yerini tapır. Xorəzm və Buxara makomları arasında quruluş baxımından fərqlər var. Belə ki, Xorəzm makomunda aralıq bölmə olan Taron yalnız Tani makom adlanan birinci şöbədən sonra gəlir (Buxara makomlarındakı Saraxbora analoji olaraq). Xorəzm makomlarında Buxara makomlarından fərqli olaraq, şöbələrin bir qədər başqa cür ardıcıllığı və sayının məhdudluğu nəzərə çarpır. Bundan başqa Buxara makomları silsiləsindəki ikinci qrup şöbələrə burada yoxdur. Əvəzində isə Buxara makomlarında olmayan yeni şöbələr (Nakş və s.) rast gəlirik. Xorəzm makomları parlaq lokal çalarları ilə diqqəti cəlb edir.

1. Tarona – hərfi mənada, mahnı.