Özbək
dostanları.
Özbək
xalqının musiqi irsində epik rəvayətlər
– dostanlar (dastanlar) xüsusi bir qol təşkil
edir. Mövzusuna görə rəngarəng
olan dostanlar süjet oxşarlığına
görə müəyyən silsilədə
birləşirlər. Məsələn,
məşhur «Qoroğlu» silsiləsi özündə
qırxdan artıq tamamlanmış, müstəqil
mövcud olan qəhrəmani – lirik dostanı
cəmləşdirir. Özbəkistanda,
həmçinin «Alpamış», «Avazxon»,
«Rovşan», «Oşik qarib» kimi dostanlar geniş
yayılmışdır.
Dostanları
yaşadanlar xalq arasında böyük
hörmətə malik professional ifaçılar
– baxşılar (və ya şairlər)
olmuşdur. Erqaş Juman-bul bul oğlu,
Pulkan, Fazıl Yuldaşev, Abdulla-şair
və başqalarını qeyd edə bilərik.
Dostanlarda
süjetin inkişafını və hadisələrin
gedişatını təsvir edən nəsr
hissələri poetik hissələrlə
növbələşir. Poetik hissələrdə
personajların fikirləri, döyüş
səhnələrinin təsviri, təbiət
lövhələri, bu və ya digər
obrazın xüsusi diqqətəlayiq keyfiyyətləri
öz təcəssümünü tapır.
Dostanların ifası zamanı nəsr
hissələri söylənilir (reçitasiya
olunur) və bu halda baxşı böyük
artistizm nümayiş etdirir.
Dostanın
əsasən poetik hissələri musiqidə
təcəssüm olunur. Maraqlıdır
ki, Özbəkistanın, demək olar ki,
bütün lokal rayonlarında dostanlar
xüsusi, boğazda oxuma manerası ilə
reçitativ – deklamasiya üslubunda, dombra
alətinin müşayiətilə ifa
olunur. Kaşkadarya və Surxandaryadan olan
görkəmli aşıqların ifaçılığı
buna misal ola bilər.
Musiqi
alətləri.
Özbəkistanın
musiqi alətləri rəngarəngliyi
ilə diqqəti cəlb edir. Burada bütün
alətlər qrupu – simli, nəfəsli
və zərb alətləri təmsil olunmuşdur
ki, bu da alətlərin bütün növlərini
və funksiyalarını özündə
cəmləşdirir. Onlardan coxu taciklərin
və bir sıra Şərq xalqlarının
musiqi alətləri ilə eyni və ya
oxşardır.
Simli
alətlər qrupu daha zəngindir. Bu qrupa
mizrablı – (tanbur, dombra, dutar, əfqan
rubabı, qaşqar rübabı), zərbli
(çəng), kamanlı (kobuz, gicak, sato)
simli alətlər daxildir.
Tanbur
– professional musiqiçilərin aləti
olub, təmiz, cingiltili səsə malikdir.
Alətin gövdəsi tut ağacından
və ya digər möhkəm gövdəli
ağacdan hazırlanır. Alətin uzun
qolu var ki, bu-na da dasta deyirlər. Qola damar
simlər vasitəsilə 17 pərdə
bağlanılır. Dekaya əlavə
pərdə (Xasparda) də bağlanmışdır
ki, bütün bunlar üç oktava həcmində
diatonik səssırasını əhatə
edir.
Tanburun, adətən, müxtəlif yüksəklikdə
köklənən üç metal simi var.
Simlər kvarta, kvinta və sekunda – kvarta
münasibətində köklənir. Tanburda
naxun adlanan metal plektoru şəhadət
barmağa taxmaqla çalınır.
Dombra
yumşaq səsli alətdir, rəvayətçilər,
çobanlar bu alətdən çox istifadə
edirlər. Tanbur kimi o da armudvari gövdəyə
malikdir, ona iki damar sim bağlanmışdır,
simlrər kvarta-kvinta və ya oktava münasibətində
köklənir və iki oktavaya yaxın
diapazona malikdir.
Dutar
gözəl, zərif səsə malikdir.
Zahirən dombradan gövdəsinin daha iri
həcmi ilə fərqlənir. Onun qoluna
13 pərdə bağlanmışdır.
Bu da iki oktavalıq tam olmayan xromatik səssırası
əmələ gətirir. Dutar və həmçinin
dombra üçün əsərlərdə
ikisəsli faktura diqqəti cəlb edir.
