TARİYEL MƏMMƏDOV
ÖZBƏK XALQ VƏ ŞİFAHİ
ƏNƏNƏLİ PROFESSİONAL MUSİQİSİ

Şifahi ənənəli professional musiqi. Özbək xalqının musiqi mədəniyyətində professionallıq, bir çox Şərq xalqlarında olduğu kimi, bizim eramızın ilk əsrlərindən başlayaraq təşəkkül tapmış və yüzilliklər boyu təkmilləşərək, həm ifaçılıq mədəniyyətində, həm də mövcud olan vokal və instrumental musiqi janrları sahəsində yüksək bədii nəticələr əldə olunmuşdur. Lakin professional musiqiçilər bizim əsrə qədər öz təcrübələrində not yazısından istifadə etməmişlər. Özbək professional musiqisinin bütün mürəkkəb nümunələri şifahi ənənə vasitəsilə yayılmışdır. Buna görə də biz onu şifahi ənənəli professional musiqi adlandırırıq.

Qədim dövrlərdən bəri özbək professional ifaçılıq mədəniyyətinin inkişafında xanəndə və ifaçılar qarşısında xüsusi tələblər qoyulurdu. Xanəndə və ifaçılar yalnız görkəmli sənətkarların yanında uzunmüddətli şagirdlikdən və bu sənətin sirlərini öyrəndikldən sonra professional musiqiçi olurdular. Tədris prosesi aşağıdakı kimi həyata keçirilirdi: öz istedadi ilə ustad sənətkarın diqqətini cəlb edən gənclər şagirdliyə qəbul olunur və bir neçə il (adətən, yeddi – on il) ərzində ifaçılıq sənətinə yiyələnir, çoxlu sayda musiqi əsərlərini əzbər öyrənirdilər. Bundan sonra onlar, ustad qarşısında imtahan verərək, peşəkar hesab olunmağa başlayırdılar. Bu peşəkarlardan bəzi sənət sahibləri (məsələn, surnayçılar, karpayçılar, naqoraçılar, gəlincik oynadanlar və kütləvi tamaşaların digər iştirakçıları ilə birlikdə) xüsusi birlik yaradırdılar ki, buna da təcrübəli sənətkar başçılıq edirdi. Hər birliyin özünün qəbul olunmuş qaydaları vardı, onları risolə adlandırırdılar və hamı onlara riayət edirdi.

XIX əsrdə ən görkəmli musiqiçilərin əmir sarayına dəvət olunub, xanın əyanları qarşısında xidmət göstərməsi hallari geniş yayılmışdı. Belə musiqiçilər hökmdarın xüsusi icazəsi olmadan, xalq qarşısında çıxış etmək hüququndan məhrum idilər. Bu şəkildə «təcrid olunma» onların ifa etdiyi mahnı və muğam hissələrinin mövzusuna və təfsir xüsusiyyətlərinə öz təsirini göstərməyə bilməzdi. Belə ki, əsas, ənənəvi mətnlər hakim təbəqənin zövqünü oxşayan mətnlərlə əvəz olunurdu. Lakin saray xanəndə və ifaçılarının xalq – professional musiqi ilə əlaqəsi kəsilmirdi. Əvvəllər şəhər musiqiçilərinin görkəmli nümayəndələri və əsil milli musiqi mədəniyyətinin təmsilçiləri və böyük biliciləri kimi tanınmış saray musiqiçiləri sonralar da milli mədəniyyətin qüdrətli təsirindən çıxmırdılar.

Şifahi ənənəli özbək professional musiqisi janr və forma rəngarəngliyi ilə xarakterizə olunur. Bura melosuna və formasına görə inkişaf etmiş mahnılar və instrumental pyeslər daxildir ki, onlar da solo və ansambl ifaçılığı üçün nəzərdə tutulurdu. O cümlədən, vokal – instrumental pyeslər də bu qəbildəndir. Nəhayət, kəndirbazların oyunlarını və kukla tamaşalarını müşayiət edən instrumental pyeslər də bura aiddir. Şifahi ənənəli özbək professional musiqisində mərkəzi yeri, bütün Şərq xalqlarında – bilivasitə azərbaycanlılarda, iranlılarda, ərəblərdə olduğu kimi, makomlar – vokal – instrumental pyeslər silsilələri tutur.

Lokal xüsusiyyətlərinə görə Özbəkistanda makomlar iki silsilə növundə təmsil olunur – Buxara və Xorəzm makomları. Bundan başqa, Buxara makomlarının ayrı-ayrı hissələri Fərqanə vadisində də geniş yayılaraq, lokal cizgilər kəsb etmişdir. Makomların mövzusu əsasən geniş mənada qavranılan lirika ilə məhdudlaşdırılır.

Makomların vokal hissələrinin mətnini Şərq poeziyasının klassiklərinin – Hafizin, Bedilin, Caminin, daha sonrakı dövrün şairləri olan Nəvainin, Mukiminin, Ogahinin və başqalarının şerləri təşkil edir. Bununla yanaşı, hər bir silsilədə xalq poeziyası nümunələrindən də istifadə olunur.

Buxara makom silsiləsi – Şaşmakom eyni dərəcədə həm özbək, həm də tacik xalqlarının musiqi irsi hesab olunur. Bura altı makom daxildir: Burzuk, Rost, Navo, Duqox, Seqox, İrok. Onlardan hər birində iki hissə – instrumental və vokal hissə vardır. Son dövrdə bu hissələr, müvafiq olaraq, Muşkilot və Nasr adlandırılır.

Hər bir makomun instrumental hissəsi tamamlanmış bölmələrdən və ya pyeslərdən ibarətdir, Tesnif, Tapci, Qardun, Muxammas və Sakil adlanır. Onlar bir-birindən lad – intonasiya, melodik və struktur xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Makomun instrumental hissəsinin hər bir bölməsində Xona və Bozquy adlanan qurumlar mühüm formayaradıcı rol oynayır. Xona ilk dəfə səslənən zaman verilmiş bölmənin mövzusunun özəyini, melodik əsasını təşkil edir. Xonanın sonrakı səslənmələri isə onun inkişaf etdirilməsinə əsaslanır. Bozquy – periodik olaraq təkrarlanan melodik qurum, refrendir. Bozquy hər bir xonadan sonra verilir (bəzən hətta bir neçə xonadan sonra da səslənir). İnstrumental hissənin hər bir pyesində özünəməxsus usul (zərb alətində ifa olunan ritmik qruplaşma) və müvafiq metroritmik əsas özünü göstərir. Bu, həmçinin, vokal hissədə də müşahidə olunur.

Buxara makomlarının vokal hissələri bir neçə Şöbədən¹ ibarət olub, iki qrupa bölünür. Şöbələrin birinci qrupuna Saraxbar, Talkin, Nasr (sonuncudan hər makomda iki – üç yerdə istifadə olunur) aiddir. Onlar öz quruluşlarına görə çox yaxın olub, bəzən hətta bir–birinə bərabər olur. Hər şöbə aşağıdakı quruluşa malikdir: giriş – daromat (tamamlanmış qurumdur), sonra miyönxat (bu, adətən, daromatın variantı olub, kvarta və ya kvinta yuxarı transpozisiya edilərək, inkişafa uğrayır) səsləndirilir. Miyönxatın tam başa çatmasından sonra (yəni başlanğıc səsə qayıdıldıqdan sonra) dunasr (daromadın oktava yuxarı transpozisiya olunaraq inkişaf etdirilən variantı) daxil edilir; sonra auc² səslənir və şöbə, bir qayda olaraq, qısaldılmış repriza ilə – daromat və ya miyönxatın başlanğıc variantlarından biri ilə tamamlanır.

 

1. Söbə – geniş inkişaflı tamamlanmış pyeslər, makomların əsas tərkib hissələri. 2. Auc – inkişaflı kulminasiya anı.