Üzeyir
sənətində diqqəti ən çox
cəlb edən cəhət xalq musiqisinə
münasibət məsələsidir. Bəstəkarın
demək olar ki, elə bir yazısı,
çıxışı yoxdur ki, həmin
nöqtəyə toxunmamış olsun.
Onun bu məsələyə yetirdiyi çox
böyük diqqət təsadüfi deyildi.
Ü. Hacıbəyov «Azərbaycan xalq
musiqisinin əsasları» kitabının
1945-ci ildəki ilk nəşrinə yazdığı
ön sözdə həmin mövzunu necə
işlədiyindən danışarkən
qeyd edirdi ki, «...mən Azərbaycan xalq
musiqisinin əsaslarını öyrənmək
işinə 1925-ci ildə başlamışam.
Seçdiyim bu mövzuya dair nə bir ədəbiyyat,
nə xüsusi elmi əsərlər, nə
də başqa bir vəsait olmadığına
görə, mən ancaq öz şəxsi
müşahidələrimin, apardığım
diqqətli tədqiqatın nəticələrinə
və Azərbaycan xalq musiqisinin bütün
nümunə və formalarının dərin
təhlilinə əsaslanmağa məcbur
oldum».
Beləliklə,
bu sətirlər də aydın təsdiq
edir ki, ölməz sənətkar xalq musiqimizin
elmi əsaslarını işləmək,
ona layiq olduğu yüksək qiyməti
vermək və lazımınca tanıtmaq,
sevdirmək üçün necə də
gərgin tədqiqat işi aparmış,
necə də əsil vətəndaşlıq
qeyrəti göstərmişdir! Üzeyir
Hacıbəyov musiqi folklorumuzu toplamağın,
xalq musiqisini bütün incəliyi ilə
araşdırmağın vacib olduğunu
təkrar-təkrar xatırladarkən bu
zəngin xəzinədən heç də
passiv istifadəni, yerli-yersiz sitatlar gətirməklə
istifadəni nəzərdə tutmurdu. Bəstəkarın
qəti qənaəti belə idi ki, musiqi
folklorundan xalqın arzu və düşüncələrini,
həyata, dünyaya baxışını,
sənətkarlıq sirlərini öyrənmək
və bundan yaradıcılıqla faydalanmaq
lazımdır. Əks təqdirdə bəstəkar
xalq musiqisinə təzə heç bir əlavə
edə bilməz, onu daha da zənginləşdirmək
əvəzinə, ancaq təkrar etməli
olar ki, bunun da əsil sənətkarlıqla,
əlbəttə, əlaqəsi yoxdur.
Xoşbəxtlikdən
böyük Üzeyir bu məsələdə
də Azərbaycan musiqisində nümunə
göstərdi. Onun dühasının
parlaq məhsulu olan «Koroğlu» yarandı.
Mən belə hesab edirəm ki, «Koroğlu»
klassik rus operalarından Qlinkanın «Ruslan
və Lüdmila»sı, Borodinin «Knyaz İqor»
operaları ilə yanaşı dura bilən
böyük sənət əsəridir.
Həmin əsərin necə meydana gəldiyindən
bəhs edən müəllif yazırdı:
«Azərbaycan xalq musiqisinin əsaslarını
öyrənmək sahəsindəki işimin
bir bəstəkar olaraq mənim üçün
əməli əhəmiyyəti o oldu ki,
mən «Koroğlu» operasını yazdım».
Bu,
çox qiymətli e'tirafdır. Həqiqətən
«Koroğlu» bizim üçün böyük
sənət proqramı əhəmiyyətində
olan bir mə'xəzdir. Bu opera bizdə
hələ lazımi dərinliklə araşdırılıb
tədqiq olunmamışdır. Halbuki Üzeyirin
bədii irsi ilə nəzəri irsi arasındakı
əlaqəni geniş, ətraflı öyrənmək
baxımından «Koroğlu»nun dərin,
mövzuya yaxından bələdliklə
təhlili çox zəruridir.
Ü.
Hacıbəyov operanı yazarkən, özünün
dediyi kimi, Azərbaycan xalq musiqisi sənətinin
əsasını təşkil edən
ciddi qanun-qaydalara riayət etmişdir; bu
«qanun-qaydalar» bəstəkarın yaradıcılıq
fantaziyasını nəinki boğmuş,
əksinə, bir bünövrə olaraq
daha da ona qol-qanad vermiş, azad yaradıcılıq
fantaziyasının geniş üfüqlorin
daha da işıqlandırmışdır.
Böyük rus tənqidçisi V.Q.Belinski
dahi A.S.Puşkinin «Tunc atlı», «Yevgeni
Onegin» və başqa bu səpkili əsərlərindən
danışarkən, onlardakı dərin
xəlqiliyi xüsusilə yüksək
qiymətləndirərək belə hesab
edirdi ki, həmin poemalar mövzusu bilavasitə
xalq yaradıcılığından alınmış
əsərlərdən, məsələn,
«Ruslan və Lüdmila»dan daha çox xəlqidir.
Çünki «Həqiqi millilik sarafanı
təsvir etmək deyil, xalq ruhunu təmsil
etməkdədir» (N.V.Qoqol).
Bu
mülahizələri eyni ilə Üzeyir
Hacıbəyov yaradıcılığına
da aid etmək mümkündür. «Koroğlu»nun
bu qədər xəlqi əsər, milli
əsər olması müəllifin yalnız
mövzunu folklordan götürməsilə
izah edilə bilməz. Həmin operada xarici
işğalçılara qarşı, azadlıq
uğrunda aparılan qanlı vuruşmalarda
Babəklər, Koroğlular yetirmiş
xalqın misilsiz mübarizə əzmi,
qəhrəmanlıq hünəri, vətənpərvərlik
qüruru vardır. Üzeyir Hacıbəyovun
dahiliyi ondadır ki, bütün bu mühüm
keyfiyyətləri xalqın öz ruhuna
uyğun, xalqın özünə doğma
olan bir musiqi dili ilə ifadə edə
bilmişdir. Belə çox ağır,
eyni zamanda çox şərəfli yaradıcılıq
zəhmətinə qatlaşan bəstəkar,
operanın ilk böyük müvəffəqiyyətindən
sonra bu sözləri deməkdə haqlı
idi: «Sərbəst qurulmasına və musiqi
fakturasının mürəkkəb olmasına
baxmayaraq, «Koroğlu» operası Azərbaycan
dinləyicilərinə Azərbaycan xalq
mahnı və melodiyalarını eynilə
təkrar edən bə'zi əsərlərdən
daha yaxşı çatır, çünki
«Koroğlu» operası xalqın doğma
musiqi dilində yazılmışdır...
Mən xalqdan hazır nəğmələr
almamışam, yalnız xalq yaradıcılığının
əsaslarını öyrənmişəm».
Böyük
müəllimimiz belə hesab edirdi ki, xalqla
onun anladığı dildə danışmaq
iste'dadından məhrum olanlar dövrümüzə
layiq, yüksək qiymətli əsərlər
yarada bilməyəcəklər.
Təbii
ki, Hacıbəyov belə bir əqidəyə
birdən-birə gəlməmişdi. Əvvələn,
o, uzun illər boyu xalq musiqimizi yorulmadan
toplamış, öyrənmiş, saf-çürük
etmişdi, mühüm elmi nəticələr
çıxarmışdı. İkincisi
də, rus və dünya xalqlarının
ən görkəmli bəstəkarlarının
yaradıcılığını ardıcıl
surətdə izləyib, müvafiq nəticələrə
gəlmişdi. Ü.Hacıbəyov dünya
şöhrəti qazanmış bəstəkarların
sənətkarlıq sirlərini, onların
böyük müvəffəqiyyətlərinin
səbəblərini daim arayıb-axtarır,
dərindən-dərinə öyrənirdi.
Yeri düşdükcə, ayrı-ayrı
məqalə və çıxışlarında
həmin məsələyə toxunmağı
vacib bilirdi. Bu mə'nada onun «Çaykovski
və Azərbaycan musiqisi» adlı məqaləsi
çox maraqlıdır. Həmin məqalənin
bir yerində oxuyuruq: «Rus xalqının
bu böyük bəstəkarının
musiqi yaradıcılığının
əsasını rus xalq musiqisi təşkil
edir ki, bu səbəbdən də onun bütün
əsərləri öz azad yaradıcılıq
fantaziyasının bütün parlaqlığı
ilə rus xalqı üçün doğma
və əzizdir. Xalis milli rus bəstəkarı
olan Çaykovski eyni zamanda hər cür
etnoqrafizmdən və milli məhdudluqdan
tamamilə uzaqdır... Mən Çaykovskinin
yaradıcılığına coşqun
pərəstiş edən adamlardan biriyəm.
Mən öz azad yaradıcılıq fantaziyamı
xalq musiqi dilinin sarsılmaz təməli
üzərində inkişaf etdirmək
prinsipini Çaykovskidən götürmüşəm».
Üzeyir
Hacıbəyov rus musiqisinin təkcə
klassik nümayəndələrinin deyil,
həm də müasir nümayəndələrinin
yaradıcılığına məhəbbətlə
yanaşır, əsərlərini sevə-sevə
təhlil edir və yeri gəldikcə haqsız
hücumlardan da müdafiə edirdi. Bu isə
Ü. Hacıbəyovun Ümumittifaq miqyasında
nüfuzlu şəxs olduğunu təsdiq
edir.
Bu gün hamımızın məktəb
bildiyimiz ölməz bəstəkar Üzeyirbəy
başqa xalqların musiqi mədəniyyətindən
ən yaxşı cəhətləri öyrənməyə,
onlardan bəhrələnməyə bizi
çağırırdı. «Bir-birimizdən
öyrənək!» Hacıbəyov bu çağırışı
tez-tez təkrar etməkdən çəkinmirdi.
Hətta həmin başlıq altında
onun ayrıca məqaləsi də vardır.
Zaqafqaziya respublikalarının sovet musiqisi
dekadasından bəhs edərkən yazırdı:
«Üç respublikanın hər birinin
incəsənətində yeniliyə, sənətkarlığın
zirvələrinə yiyələnməyə,
orijinal ifadə vasitələri tapmağa
cəsarətlə sə'y göstərdiyi
hiss olunur. Bir-birimizdən öyrənək!
(kursiv bizimdir—F. Ə.)—indi artıq çıxara
biləcəyimiz birinci nəticə bundan
ibarətdir».
Ü.
Hacıbəyov təkcə başqalarından
öyrənməyə çağırışla
kifayətlənmir, həmçinin «özümüzü»
layiqincə tanıyıb bilməyimizi
vacib sayırdı. Bu mə'nada onun Qərb
alimlərinin Şərq musiqisinə dair
tədqiqləri ilə əlaqədar söylədiyi
mülahizələri maraqlıdır.
Bir sıra faktik müqayisələr apardıqdan
sonra müəllif bu nəticəyə
gəlir ki, Avropa alimləri qədim Şərq
musiqisini və musiqi alimlərini bizdən
daha gözəl bilir və bizdən daha
tez belə bir tarixdən xəbərdardırlar
(«Şərq musiqisi haqqında Qərb
alimlərinin təfsiri»). İyirminci illərdə
deyilmiş bu hökmdə bir az da özümüzü
töhmətləndirmək təşəbbüsü
vardır. Belə çox incə, eyni zamanda
kəskin deyilmiş fikirlər bizim özümüzü
səfərbər etmək, Şərq
klassikasını daha dərindən öyrənməyə
cəlb etmək məqsədi daşıyırdı.
Üzeyir
Hacıbəyovun elmi-nəzəri irsi içərisində
el mahnılarımızın toplanması
və işlənməsinə, aşıq
sənətinin layiqincə qiymətləndirilməsinə,
ifaçılığa və başqa mühüm
yaradıcılıq məsələlərinə
dair qiymətli mülahizələr vardır.
Həmişə öyrənməyə
can atan və bizi də həmişə
öyrənməyə çağıran
böyük sənətkarın özünün
elmi, ədəbi və bədii irsi xüsusilə
Yaxın Şərq və ərəb ölkələri
musiqisinin inkişafı üçün
çox əhəmiyyətlidir. Bəstəkarın
əsərlərinin, o cümlədən
daha çox «Arşın mal alan»ın ümumiyyətlə
xaricdəki, eləcə də Yaxın
Şərqdəki geniş şöhrətini
məhz bununla izah etmək lazımdır.
Məşhur
bir əfsanədə Anteyin qeyri-adi qüdrətini
onun ayaqlarının torpağa dayanmasında,
torpaqla bağlılığında görürlər.
Üzeyir Hacıbəyov özü də
bu müqayisəni sevirdi və bəstəkarın
gücünü-qüvvətini onun xalq
həyatına, xalq sənətinə bağılığında
görürdü. Biz böyük Üzeyir
yaradıcılığından bu Antey
qüdrətinin sirlərini hələ
çox öyrənməliyik.
1975
