Elə
ki ömrün qürub çağı
başlayır, bir az sakitlik axtarırsan,
bir az dinclik. Elə ki yorulduğun günlərin
acısını çıxmaq üçün
əlini başının altında çarpazlayırsan,
rahat nəfəs alırsan, yada düşür
ötənlər, yada düşür
itirdiyin adamlar... yaxşılı-yamanlı
günlər. Arxaya çevriləndə
görürsən ki, bir az özün
haqqında xatirələrin var, bir az da
səninlə birgə işləyən
yaxşı adamlar haqqında... Bir nəfər
tapıb, ürəyini boşaltmaq istəyirsən.
Qorxursan ki, bu xatirələri özünlə
aparasan. Elə şeylər var ki, səndən
başqa heç kəs bilmir. Ancaq bunu bilsələr,
daha xeyirdir. Bu xatirələr özgələri
üçün daha gərəklidir.
1945-ci
ildə Üzeyirbəy Azərbaycan Elmlər
Akademiyasının nəzdindəki Me'marlıq
və İncəsənət İnstitutunu
yaratdı. O vaxtlar bu müəssisə
Üzeyirbəyin adına idi. Sonralar necə
oldusa, institut adsızlaşdı. Ancaq
nə olsun, mən və mənim yaşıdlarım
yaxşı xatırlayırıq ki, bu
elm ocağına bir vaxt Hacıbəyov
institutu deyirdilər. Nə isə... İnstitut
təşkil edildi. Başladılar işçi
axtarmağa. Üzeyirbəy məni instituta
də'vət etdi. O zaman cəmi iki şö'bə
vardı: musiqi və teatr, rəssamlıq
və me'marlıq şö'bəsi. Musiqi
və teatr şö'bəsinə Üzeyirbəy
özü rəhbərlik edirdi. O biri şö'bənin
rəhbəri oldum mən.
İxtisaslı
cavanlar sarıdan bir az kasıb idik. Ancaq
Üzeyirbəy olan yerdə darıxmağa
dəyərdimi?
Bir
az keçmiş institutumuza xeyli adam toplandı.
Onlardan çoxunu indi bütün respublikamızda
tanıyırlar: Qubad Qasımov, Əminə
Eldarova, Məmmədsaleh İsmayılov,
sonralar Bülbül, Qara Qarayev və onlarca
başqaları institutda işləməyə
çağırıldılar. İnstitutda
Üzeyirbəyin vəfatınadək onunla
birgə işlədim, Üzeyirbəyin
müavini oldum.
...O
vaxtlar haradan ağlıma gələydi
ki, bir zaman xatirə danışacağam?
Özü də Üzeyirbəydən!
İndi ötən illəri xatırlayıram,
yadıma düşür bir-bir, Üzeyirbəy
boş-boşuna gəzməyi sevməzdi.
Elə ki küçəyə çıxdı,
bir də görürdün, adamların
çoxu ayaq saxlayıb ona baxır. Akademiyaya
gələndə hamı ayağa qalxar,
onunla salamlaşardı. Bütün bunlar
ona necə tə'sir edirdi? Kənardan baxanda
görürdün ki, gülümsəyir,
ancaq daxilən sıxılır.
...O illərdə bə'zən gecələr
işləməli olurduq. Üzeyirbəy
də evdə rahat qalmazdı. Bir də
görərdik gəlib instituta. Gənc
bəstəkarları və musiqiçiləri
yığardı başına, başlayardı
söhbətə. Gecə uzun, söhbət
şirin...
Üzeyirbəy
Akademiyadakı iş otağını
çox xoşlayardı. Hərdən zarafatla
deyirdi ki, otağımın pəncərələri
düz evimizə baxır. Ona görə
də evçin narahat olmuram. Bu otaqda böyük
bir royal vardı. Hərdən darıxanda,
işdən yorulanda çalar, yorğunluğu
çıxardı.. Elmi işləri ilə
də elə buradaca məşğul olardı.
Oturub-durub
xalq sənətindən danışardı,
danışdıqca da yorulmazdı. Sonra
bizə xalq tikintiləri haqqında fikirlərini
söylər, mübahisə edərdi.
Niyə Bakının ətrafındakı
qəsəbələrin tikililərində
xalq me'marlığından istifadə olunmur,
yad meyllər xalq sənətini üstələyir?
O,
bizdən çox şey tələb edirdi,
dediklərini görmək istəyirdi.
Neyləyək ki, təzə-təzə
ayaq açırdıq, qolumuzu yenicə
çırmalamışdıq.
Biz
Üzeyirbəyi sevirdik. Ona olan sevgimizə
heç nə qarışmamışdı.
Nə vəzifə qorxusu, nə təmənna,
nə ad-san heyranlığı. Onun əsərlərini
tə'rifləyirdik. Bu tə'rifdə nəsə
ummaq istəyən yox idi. Onun acığı
da təmiz idi, qəzəbi də. Üzeyirbəy
özündən çox bizim qayğımıza
qalırdı. Bilmirdik atadır, qardaşdır,
qohumdur, tanışdır, dostdur, yoxsa
idarə müdiri, rəhbər.
Üzeyirbəy institutun direktoru olsa da,
musiqi şö'bəsinə özü
göz olurdu. Xalq havalarını öyrənmək
üçün nələr etmədi! Oymaq-oymaq,
oba-oba gəzib el havalarını necə
vardısa, eləcə də lentə almaq
istəyirdi. Ona görə, xüsusi laboratoriya
yaratmaq üçün iki otaq ayrıldı.
Lakin səs yazılışı işini
Üzeyirbəy özü görə bilmədi...
Üzeyirbəy
xəstə idi. Hamımızın qorxduğu
gün ağır-ağır yaxınlaşırdı.
Bu ayrılığı biz gözləyirdikmi?
Gözləyirdik. Ancaq yenə də yanıb-yaxılırdıq.
Əlacımız nə idi? Əlimizdən
nə gələrdi? Həkimlər evdən
bayıra bir addım atmağa ona icazə
vermirdilər. Həmişə işçilərlə
qaynayıb-qarışan Üzeyirbəy
indi tək qalmışdı. Hər gün
iş yerinə zəng vurar, hal-əhval
tutardı. Xəstə yatanda mən tez-tez
onun yanına gedərdim. Söhbət edərdik.
Müavini olduğum üçün institutun
işləri haqqında mə'lumat verərdim.
Qonşuyduq. Ara sakitləşən tək
başlardıq söhbətə. Həkimlərdən
yaman gileylənərdi. Zarafatla deyərdi:
—
Yoldaş Qəzənfər, bu həkimlər
məndən nə istəyirlər? Vallah,
billah, işçilər arasında keyfim
daha duru olur, nəinki evdə.
Deyirlər,
ölüm qabağı xəstənin
əhvalı yaxşılaşır. Gəlib-gedənlərlə
gülüb-danışır. Başqaları
hiss edir ki, onun halı bu gün-sabahlıqdır.
Ancaq xəstə əhvalının yaxşılaşdığını
görüb bir az rahatlanır, təsəllisi,
yaşamaq ümidi artır... Ölümündən
bir ay qabaq Üzeyirbəyin də əhvalı
bir qədər yaxşılaşdı.
Hətta bizimlə zarafata başladı.
—
Hə, bilirsənmi, ay Qəzənfər,
keyfim durudur!
Elə
şirin söhbət edirdi ki, gecənin
nə vaxt keçdiyini bilmədik. Mən
Üzeyirbəyin keyfinin durulduğundan
istifadə edib soruşdum:
—
Üzeyirbəy, sizcə şah əsəriniz
hansıdır?
O,
bığına əl çəkdi... Hamı
bu maraqlı sualın cavabını eşitmək
istəyirdi. Üzeyirbəysə, deyəsən,
yaman ilişmişdi. Mən onun dadına
çatdım.
—
«Məşədi İbad»ı şah əsəriniz
hesab etmək olarmı?
Üzeyirbəy razılıqla başını
tərpətdi. Mən bu cavabdan razı
qalsam da, nigaran oldum; bəlkə Üzeyirbəy
mənim xətrimə fikrimi təsdiq etdi?
Mən elə indi də «Məşədi
İbad»ı Üzeyirbəyin şah asəri
hesab edirəm. Araya söz qatmaq üçün
yenə də Üzeyirbəydən soruşdum:
«Harun və Leyla» operasına yazdığınız
musiqi nə üçün ifa olunmur? Bu
əsərin taleyi necə oldu? Üzeyirbəy
dedi ki, həmin əsərin musiqisini tikə-tikə
o biri opera və operettalarımda istifadə
etdim.
1970
