Heydər
Hüseynov
Böyük
sənətkar
Musiqi
mədəniyyətimizin inkişafı
tarixində Üzeyir Hacıbəyovun xüsusi
və müstəsna mövqeyi vardır.
Üzeyir Hacıbəyovu həmişəlik
yaşadacaq cəhət hər şeydən
əvvəl, onun xalqa bağlı olması,
xalqla yaşayıb-yaratması idi. O, hətta
öz elmi-tədqiqat əsərlərini
də xalq musiqisinə həsr edirdi. Üzeyir
Hacıbəyov əsərlərində
xalqın arzu və əməllərini
tərənnüm etməyə çalışır,
öz sənətinə olduqca böyük
tələb və ehtirasla yanaşırdı.
Üzeyir
Hacıbəyovun musiqi sənətinin ölməzliyi-xalq
yaradıcılığına isnad etməsindədir.
Bu böyük sənətkar yaxşı
bilirdi ki, xalq yaradıcılığı
illər, əsrlər, hətta min illər
boyu inkişaf edib gələn, həmişə
saflaşan, billurlaşan ilham mənbəyidir.
Buna görə də Üzeyir xalqın
ruhundan qopan, onun daxili aləmini, mə'nəviyyatını
ifadə edən musiqi əsərləri
yaradırdı. İstər onun ilk qələm
təcrübəsi olan «Leyli və Məcnun»
operası, istər öz dərinlik və
əzəmətilə insanı heyran edən,
musiqi sənətimizin incisi «Koroğlu»
operası, istərsə də «Sənsiz»,
«Sevgili canan» kimi musiqi əsərləri
dinlənildikcə daha da sevilən və
min dəfələrlə dinlənilməsi
arzu edilən gözəl sənət əsərləridir.
Üzeyir
Hacıbəyovun musiqi sənəti xalqa
bu qədər yaxın olmaqla bərabər,
milli məhdudluqdan da çox uzaqdır.
Həqiqətən, əsil milli sənət
nümunələri həmişə beynəlmiləl
əhəmiyyət kəsb edir. Üzeyir
yaradıcılığının belə
bir mahiyyətdə olmasının səbəbi
ondadır ki, o, xalq musiqisinin ancaq mütərəqqi,
həyata məğbul olan cəhətlərini
seçib ayırmağı və bu cəhətləri
yeni inkişaf mərhələsinə
qaldırmağı bacarmışdır.
Üzeyir Hacıbəyovun musiqisi xalq musiqisinin
möhkəm, dərin bünövrəsi
üzərində yüksələn möhtəşəm
binadır.
Unudulmaz
bəstəkarımızın yaratdığı
ölməz əsərlər tək bir
Azərbaycan xalqının deyil, bütün
sovet xalqlarının malı olmuşdur.
Onun ahəngdar musiqisi azərbaycanlıya
və rusa, türkmənə və erməniyə
öz məftunedici qüvvəsini göstərir.
Realizm və demokratizm, aydınlıq və
sadəlik, optimizm və canlılıqla
dolu olan bu musiqi bütün ürəklərə
yol açmışdır . . .
Üzeyir
Hacıbəyovun əsərlərinin sadəliyi
dahiyanə bir sadəlikdir. Böyük
bəstəkarın yaradıcılığının
xalqımızın keçmiş mədəni
irsi ilə sıx əlaqəsinə qüvvət
və təravət verən, onu ölməz
sənətkar edən, Kommunist Partiyasının
böyük ideya işləri ilə möhkəm
bağlı olmasıdır. O özü
yazır: «Sosializmin böyük ideyaları,
xalqların dostluğu və qardaşlığı
ideyaları, yüksək vətənpərvərliyə,
həqiqi ilhama əsaslanan yaradıcılığı
doğuran ruh yüksəkliyinin mənbəyini
təşkil edir».
Üzeyir
Hacıbəyov öz yaradıcılığı
sahəsində xalq musiqisinin zahirən
sezilə bilməyən cəhətlərini,
onun ən incə xüsusiyyətlərini
dərk edən, bu əsasları öz
yaradıcılığının bünövrəsinə
qoyan iste'dadlı bir sənətkar idi.
Azərbaycan
və bütün Şərq musiqi mədəniyyəti
sahəsində Üzeyir Hacıbəyovun
əsərləri diqqətəşayandır.
Bütün Şərqdə ilk opera yaradıcısı
Üzeyir Hacıbəyovdur. Onun əsərləri,
xüsusən «Arşın mal alan»ı
bir çox dillərə tərcümə
edilmiş və uzun illərdən bəri
ardı-arası kəsilmədən səhnədə
qoyulmaqdadır.
İnsan zövqünü oxşayan, ruha
qida verən sənət əsərləri
əbədi yaşayır. Üzeyir Hacıbəyovun
əksər əsərləri bu qəbildəndir.Onun
sadə, lakin dərin məzmunlu əsərləri
dinləyicini istər-istəməz öz
tə'sirinə alır.
Onun
əsərləri mə'na ilə dolu musiqi
əsərləridir. Təsadüfi deyildir
ki, Üzeyir Hacıbəyovun yaradıcılığında
şe'rimizin böyük ustadı, mütəfəkkir
şair Füzuli sənəti əsas və
görkəmli mövqe tutur. İstər
ilk əsəri «Leyli və Məcnun»da,
istərsə də sonrakı əsərlərində
Füzuli yaradıcılığı
həmişə təkrarlanır və
Füzulinin ölməz şe'rləri,
qəzəlləri Hacıbəyov tərəfindən
böyük həvəslə bəstələnirdi.
Üzeyirbəy bəstələdiyi şe'rin
mə'na dərinliyini əsas tuturdu. O,
çox gözəl bilirdi ki, sənət
dərin mə'na tələb edir. Buna görə
də dərin məzmunu olmayan mənzumələr
Hacıbəyovu maraqlandırmırdı.
O, Füzuli şe'rinin insanı heyran edən
gözəllik, dərinlik və incəliyinə
uyğun olan musiqi əsərləri yaratmağa
can atır, bu yolda da həmişə yeni
şəkillər, yeni üsullar axtarıb
tapırdı.
Dahi
Nizaminin şe'r dühası Üzeyir Hacıbəyov
üçün yeni bir ilham mənbəyi
olmuşdu. O, Nizami şerinə layiq musiqi
əsərləri yaratdı. «Sənsiz»,
«Sevgili canan» kimi şe'r incilərinə
layiq musiqi əsərləri yaradan böyük
sənətkarımız, iftixarımız
Üzeyir Hacıbəyov olmuşdur. Nizami
dühasına Üzeyir musiqisinin əlavə
olunması nə qədər gözəl,
nə qədər mə'nalıdır!
Ü.
Hacıbəyovun əsərləri dinlənildikcə
öz təravətini, bakirəliyini itirmir.
Dillərdə dastan olan «Koroğlu»nu ürək
çırpıntısız dinləmək
mümkün deyil. Bu böyük əsər
əzəmətli ilham məhsuludur. Burada
bəstəkarı yüksəklərə
qaldıran, onu zəngin fəzalarda uçduran,
ona qanad verən xalq yaradıcılığının
möhtəşəm qüdrəti idi.
«Koroğlu» operası musiqi sənətinin
ən parlaq incilərindən biridir.
«Koroğlu»
dərin qəhrəmanlıq operası
olmaqla bərabər, həm də insan
ruhunu oxşayan, lirizmlə dolu bir əsərdir.
«Koroğlu»da Üzeyir Hacıbəyov xalqın
məğlubedilməz qüdrətindən
ilham alaraq böyük bir musiqi dastanı
yaratmışdır. Xalqın yaradıcılıq
sənəti ölmədiyi kimi, bu sənətə
hörmət və məhəbbətlə
yanaşan sənətkarlar da ölməzdir.
Əsas
yaradıcılığı musiqidən
ibarət olan Üzeyir Hacıbəyov,
insan biliyinin müxtəlif sahələri
ilə də maraqlanırdı. O, bizim
qarşımızda bir müəllim, yazıçı,
alim və ictimai xadim kimi yüksəlir.
Azərbaycan xalqına bir müəllim
sifətilə xidmət etməyə başlayan
Üzeyir Hacıbəyov, öz fəaliyyətinin
ilk addımlarından ətrafındakı
ictimai və mədəni hadisələrə
ən yaxın əlaqə bəsləyir.
Bəstəkarın yaradıcılıq
fəaliyyətinə başlaması 1904—1905-ci
illərdəki inqilabi hərəkatın
Azərbaycanda doğurduğu geniş demokratik
meyllərlə ayrılmaz surətdə
baqlıdır.
Qeyd
etmək lazımdır ki, mütərəqqi
Azərbaycan ziyalılarının inqilabdan
əvvəlki fəaliyyəti tədqiq
edilərsə, Üzeyir Hacıbəyov
bu mütərəqqi ziyalıların
irəlidə gedənlərindən biri
olaraq nəzərimizdə canlanır. Üzeyir
xalqını göz bəbəyi kimi sevir
və xalqa olan bu məhəbbət onun
musiqi əsərlərində, ictimai, elmi
və yaradıcılıq sahəsindəki
fəaliyyətində də əsas yer
tuturdu. O, hər vasitə ilə zəhmətkeş
xalqa xidmət etməyə çalışırdı.
Üzeyir Hacıbəyovun istər «Arşın
mal alan», «Məşədi İbad» operettaları,
istərsə də onun dərin ictimai-siyasi
məzmunla dolu olan felyeton və məqalələri
diqqətəlayiqdir. Məsələn,
1917-ci ildə «Kaspi» qəzetində bir
cənab, tamaşaçıların opera
əsərlərinə rəğbətindən
danışarkən yazmışdı:
«Nə qədər xoşa gəlməsə
də, qeyd etmək lazımdır ki, indi
opera dramanı və komediyanı tamamilə
sıxışdırmışdır.
Halbuki müsəlmanlar məhz bu cür
teatr növlərinə böyük ehtiyac
hiss edirlər».
Bu
cür məqalə yazanlar dram teatrını
möhkəmlətmək bəhanəsilə
Üzeyir Hacıbəyova hücumlar edir,
onların zənnincə, guya hələ
yetişməmiş olan azərbaycanlı
tamaşaçıların operanı dərk
edə bilməyəcəklərini irəli
sürürdülər. Azərbaycanlı
tamaşaçıları çox aşağı
inkişaf səviyyəsində hesab edən
bu ağalar xalqın tərəqqisi məsələsinə
uşağın tərbiyə və təhsili
məsələsi kimi yanaşırdılar.
Bu cızmaqaraçılardan biri, yeni incəsənət
uğrunda çarpışan Üzeyir Hacıbəyovla
mübahisə zamanı yazmışdı:
«Xırdaca uşağı birdən-birə
gimnaziyanın yuxarı sinfinə qoymaq,
habelə ibtidai məktəb şagirdini
darülfünuna vermək olmaz». Belə
bir gülünc misal çəkdikdən
sonra məqalənin sahibi deyirdi ki, Azərbaycan
xalqı üçün opera, operetta yazmaq
vaxtı da guya hələ gəlib çatmamışdır.
Eyni
zamanda məqalə sahibi e'tiraf etməyə
məcbur olmuşdur ki, Üzeyir Hacıbəyovun
əsərləri camaat arasında böyük
şöhrət qazanmışdır.
Xalqı
tərəqqiyə doğru deyil, tənəzzülə
doğru aparan bu cür muhərrirlər
sübut etməyə çalışırdılar
ki, guya musiqi tamaşaçının tərbiyəsinə
pis tə'sir edir.
Bu
adamlar incəsənətin bütöv
bir sahəsi olan musiqini danmaq dərəcəsinə
çatmışdılar. Onlar sübut
etmək istəyirdilər ki, xalqın
həqiqi tərəqqisi üçün
guya əvvəlcə dram və komediya
inkişaf etdirilməlidir.
Üzeyir
Hacıbəyov məs'uliyyətsiz fikirləri
cavabsız buraxa bilməzdi. O, «Səhnənin
tərbiyə əhəmiyyəti» və
«Opera və dramanın tərbiyə əhəmiyyəti»
haqqında bir sıra maqalələrində
operanı inkar edən mühərrirlərə
qəti cavab verərək, Azərbaycan
dram və operasının düzgün
inkişaf yolunu göstərirdi. 1917-ci
ildə «Kaspi» qəzetində dərc etdirdiyi
bir məqaləsində Ü. Hacıbəyov
yazmışdı: «Opera, operetta və
başqaları kimi musiqili dram əsərlərinin
tərbiyə əhəmiyyətini əsassız
olaraq bu qədər tə'kidlə danmaq,
bir tərəfdən, ümumiyyətlə
teatr və teatr sənəti haqqında
camaatın şüurunda birtərəfli
təsəvvür oyadır və musiqi
incəsənətinə mənfi münasibət
bəslənməsinə səbəb olur,
digər tərəfdən isə, musiqi
incəsənəti ilə məşğul
olmaq məqsədini qarşısına
qoyan müsəlmanları həvəsdən
salır. Beləliklə, indi musiqinin inkişafına
mane olmaq musiqi təhsilinə də mane
olmaq deməkdir».
