Üzeyir
Hacıbəyovun xatirəsi bütün
sovet xalqları üçün əziz
və unudulmazdır. Sevimli Üzeyirbəy
sovet opera dramaturgiyasının inkişafında
yeni fikir söylədi. Azərbaycan klassik
musiqisinin tərəqqisi üçün
möhkəm təməl daşı qoydu.
Üzeyirbəyin elmi nəzəriyyəsi
Azərbaycan sovet musiqisinin, xüsusilə
Şərq xalqları musiqisinin inkişaf
və çiçəklənməsində
böyük rol oynayır. Üzeyirbəy
«Azərbaycan musiqisinin əsasları» adlı
kitabında zəngin Azərbaycan musiqisinin
elmi əsaslarını şərh etmişdir.
Üzeyir
Hacıbəyovun musiqi mədəniyyətimiz
üçün böyük xidmətlərindən
danışarkən rus xalqının dahi
kompozitoru Qlinka yadımıza düşür.
Bu iki sənətkarın arasındakı
yaxınlıq ondadır ki, Qlinka rus operasının
banisi olduğu kimi, Üzeyirbəy də
təkcə Azərbaycan deyil, bütün
Şərqdə opera sənətinin banisi
olmuş və yeni musiqi təfəkkürünü
yaratmışdır.
Məni bu böyük bəstəkarla
Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev tanış
etmişdir. Xalq Maarif Komissarlığı
nəzdindəki incəsənət idarəsinin
rəisi olan Əbdürrəhimbəy
Haqverdiyev «Əsli və Kərəm» operasında
Kərəm rolunda çıxışımın
ikinci günü öz iş otağında
məni Üzeyirbəylə tanış
edib dedi:
— Bu bizim Bülbülümüzdür.
Dünən Kərəm rolunda bülbül
kimi cəhcəh vurub camaata ləzzət
verdi.
O
vaxt Üzeyirbəy musiqi şö'bəsinin
müdiri idi. Onun gözəl, cazibədar
siması, iki tərəfə ayrılmış,
azca qıvrım saçları, sadə
və mə'nalı baxışları
məni elə heyran etdi ki, gözümü
bir an belə onun simasından ayıra bilmədim.
Üzeyirbəy
mənim bu heyranlığımı duyaraq
zarafatla dedi: «Hə, istəyirsən səni
tə'rifləyim?»
Günlər keçdi ... Üzeyirbəyin
əsərlərinin qəhrəmanı
oldum. İkimiz də sənətə və
elmə sarıldıq. Moskvada və Leninqradda
olduq, görkəmli sənət adamları
ilə görüşdük. Sonra mən
dörd il İtaliyaya oxumağa getdim. Oradan
onunla məktublaşdıq. Üzeyirbəy
əsərlərini mənə mütaliə
üçün İtaliyaya göndərirdi.
İtaliyadan qayıtdıqdan sonra, 1932-ci
ildə artıq sovet xalqının coşqun
yaradıcılıq mərhələsi
klassik musiqimizin yeni inkişafını
tələb edirdi. Yeni musiqi təfəkkürü,
yeni zehni xüsusiyyətlər bəstəkarlar
qarşısında bir çox mühüm
məsələlər qoyurdu. O zaman musiqi
sənətimizdə canlanma başlayırdı.
Üzeyirbəylə yanaşı, Müslüm
Maqomayev, Zülfüqar Hacıbəyov,
Bakı və Leninqrad musiqi məktəblərinin
yetirməsi olan Asəf Zeynallı yeni əsərlər
yazırdılar. Müslüm Maqomayev «Nərgiz»,
Qliyer «Şahsənəm» operaları üzərində
işləyirdilər. Üzeyirbəy isə
«Koroğlu» operasını yazmağa hazırlaşırdı.
Bununla yanaşı, Üzeyirbəy «Komsomolçu
qız», «Mazut», «Zavod səni gözləyir»
kimi yeni həyatı tərənnüm
edən kiçik formalı əsərlər
də yazırdı.
1934—1935-ci
illərdə Qliyerin «Şahsənəm»
və M. Maqomayevin «Nərgiz» operaları
tamaşaya qoyuldu.
Nəhayət,
böyük bəstəkarımız bunların
ardınca «Koroğlu» operasının klavirini
teatra təhvil verdi. Bu, bizim opera sənətimizin
bayramı oldu. «Koroğlu» operası ilk
tamaşadan sonra ürəklərə
yol tapdı, bir çox müğənnilərin
ifasında qardaş respublikaların səhnələrində,
efirdə tez-tez səslənməyə
başladı.
Mən teatrımızın səhnəsində
xalq qəhrəmanı Koroğlu rolunda
400 dəfədən çox çıxış
etmişəm. Hər dəfə bu rolu
ifa edərkən Üzeyirbəyin sənətinə
valeh oluram. Bu operanın uvertürasına
mən dəfələrlə qulaq asmışam.
Uvertüra başlananda insanı cuşa
gətirir. Elə bir musiqi həvəskarı
tapılarmı ki, bu musiqi parçaları
onu həyəcana gətirməsin?! Bu uvertüra
operanın qəhrəmanı kimi səslənir,
bütün hadisələrin tərcümanı
kimi qəbul olunur.
Üzeyir
sənətinin qüdrəti orasındadır
ki, bəstəkarımız Azərbaycan
xalq musiqisinin, muğamlarımızın
bütün incəliklərini bilir, onun
məlahətini duyur, öyrənir və
xalqın sevəcəyi yeni əsərlər
yaratmaq üçün geniş axtarışlar
aparırdı. Bu fikrimi sizə izah etmək
üçün bir-iki misal gətirim.
«Koroğlu»
operasının birinci pərdəsində
Nigarın ariyası və Nizaminin sözlərinə
bəstələnmiş «Sənsiz» romansı
heç kəsin xatirindən silinməz.
Bu əsərlərnn ikisi də eyni pərdə,
şikəsteyi-fars üstündə yazılmışdır.
Nigarın ariyası şikəsteyi-fars
ilə başlayır, orta hissəsi əraq-pəncigahdır,
digər yolu ilə yenə şikəsteyi-farsa
qayıdır və segah nəfəsilə
ayaq verib qurtarır.
«Sənsiz» qəzəli də şikəsteyi-fars
ilə başlayır. Orta hissəsi manəndi-müxalifidir.
Üzzal nəfəsi vurub yenə şikəstəyə
enir və segah nəfəsilə eyni pərdədə
ayaq verib qurtarır. Halbuki bu iki əsər
bir-birinə oxşamır. Nigarın ariyasında
onun zalımlara nifrəti, Rövşənə
olan pak məhəbbəti, həqiqi sevgini
var-dövlətdən üstün tutması,
Rövşəni axıradək sevəcəyi,
məhəbbətində axıradək
sadiq qalacağı tərənnüm edilir.
«Sənsiz»
qəzəli isə bir tənhalığın,
sənsizliyin ürək çırpıntısıdır.
Görün bunlar nə qədər ayrı-ayrı
mövzulardır! Başqa-başqa əsərlərdir.
Halbuki bunların ikisi də eyni pərdədə
yazılmışdır. Üzeyir sənətinin
ölməzliyi də məhz bundadır!
«Sevgili canan» qəzəli və Firuzənin
ariyası «Bayatı Şiraz» muğamı
üzərində qurulmuşdur, Firuzənin
ariyasını Zəhra Rəhimovanın
ifasında eşidərkən, mənə
elə gəlir ki, bütün operaya qulaq
asmışam. Eyni muğam üzrə
qadın səsi (soprano) üçün
yazılmış bu ariya mürəkkəb
və geniş bir fikri ifadə edirsə,
«Sevgili canan» qəzəli bir gözəlin
tə'rifini verir.
Üzeyirbəylə
mənim dostluğumun səbəbi onun
əsərlərini oxumağım və
operalarında baş qəhrəman rolunu
oynamağım deyildir. Bizim dostluğumuzun
əsası ideya birliyidir, sosialist Vətənimizə,
xalqımıza olan məhəbbətimizin
əks-sədasıdır.
Aylar
bir-birini qovur, illər ötüb keçir,
fəsillər bir-birini əvəz edir.
Bu fəsillərin ən gözəli,
ürək açanı, fərəhlisi
bahardır. Üzeyir yaradıcılığı,
Üzeyir sənəti də baharın
bənövşəsi, yasəməni,
ətirli çiçəkləridir. Üzeyirin
musiqisi həmişə bu çiçəklər
kimi ürəkaçan olacaq, insanların
ruhunu oxşayacaq, insanlarda yaşamağa,
sevməyə, sevilməyə coşqun
həvəs oyadacaqdır.
1948
.
