Professor
Üzeyir Hacıbəyovun qaynar fəaliyyəti
respublikamızın musiqi həyatının
bütün sahələrini əhatə
edirdi.
Üzeyir
Hacıbəyov böyük yaradıcılıq
işi və ictimai iş aparmaqla yanaşı,
bir sıra müəssisələrə—
Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının
Azərbaycan Incəsənəti İnstitutuna,
Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasına,
Azərbaycan Sovet Bəstəkarlar İttifaqına
başçılıq edirdi. O, elmi işçilərin
rəhbəri, Azərbaycanın gənc
bəstəkarlarının və bir çox
musiqiçilərinin həssas tərbiyəçisi
və məsləhətçisi idi.
Üzeyir
Hacıbəyov bir bəstəkar və
təşkilatçı kimi uzun illər
vokalistlərlə, ifaçılarla, dirijor
və xormeysterlərlə işləmişdir.
Azərbaycanda elə bir bəstəkar
yoxdur ki, o, bu və ya digər cəhətdən
Üzeyir Hacıbəyov məktəbinin
yaradıcılıq prinsiplərinin xeyirxah
tə'sirini hiss etməmiş olsun. Bə'ziləri
bilavasitə Üzeyir sinfində oxumuş,
bə'ziləri də Hacıbəyovun
rəhbərliyi altında Azərbaycan
xalq musiqisinin əsaslarını öyrənmişdir.
Bu mühüm nəzəri fənn Azərbaycan
bəstəkarlarının bütün
yaradıcılıq işini istiqamətləndirirdi.
Respublikamızın bütün müasir
bəstəkarları Azərbaycan musiqisinin
klassiki Üzeyir Hacıbəyovun əsərləri
ilə tərbiyələnmiş və
indi də tərbiyələnir.
Bəstəkarlar
İttifaqında yeni əsərlərin
dinlənilməsi və müzakirəsi
zamanı Ü. Hacıbəyovun çıxışlarının
böyük tərbiyəvi və istiqamətləndirici
əhəmiyyəti olmuşdur. Bəstəkar
Hacıbəyovu tənqidçi müəllim
Hacıbəyovdan ayırmaq çətindir.
Onun əsərə verdiyi qiymət bə'zən
çox sərt olsa da, həmişə
prinsipial, metodiki cəhətdən əsaslandırılmış
olurdu. Ü. Hacıbəyovun tələbi
o idi ki, əsər aydın izah edilsin.
Bəstəkarlar İttifaqında dinləyiş
zamanı bə'zən başlanan qızğın
mübahisələr Üzeyirin çıxışında
öz düzgün həllini tapırdı.
Necə deyərlər, onun çıxışından
sonra hər şey öz yerini alırdı.
Üzeyir Hacıbəyov burada da böyük
və həssas müəllim kimi hərəkət
edirdi.
Üzeyir
Hacıbəyovun uzun illər boyu rəhbərliyi
sayəsində Azərbaycan Bəstəkarlar
İttifaqı artıq böyük professional
təşkilata çevrilmiş, öz daxilində,
ən müxtəlif janrlarda—opera, balet,
musiqili komediya, simfoniya, sonata, süita,
mahnı və rəqs ansamblı üçün
əsərlər yaradan bəstəkarları
birləşdirmişdi.
Hələ
1938-ci ildə Moskvada Azərbaycan incəsənəti
ongünlüyü, sonralar 1944-cü ildə
Tbilisidə keçirllən Zaqafqaziya xalqlarının
musiqi ongünlüyü zamanı Azərbaycan
musiqi incəsənəti paytaxtın və
bütün Sovet İttifaqının musiqi
ictimaiyyətinin böyük rəğbətini
qazanmışdı.
Üzeyir
Hacıbəyov 1944-cü il ongünlüyü
zamanı Azərbaycan musiqisinin nailiyyətlərini
qiymətləndirərkən yazırdı:
«Gənc bəstəkarlarımız orkestr
üçün mürəkkəb əsər
yazmaq texnikasını əsaslı surətdə
mənimsəmişlər. Bununla onlar fəxr
edə bilərlər. Simfonik formaları
mənimsəməkdə də onların
ciddi nailiyyətləri vardır. Bəstəkarlarımızın
əsərlərində mövzuları
bir-birilə əlaqələndirmək
və aralarında mə'naca ziddiyyət
olan hissələri təbii şəkildə
birləşdirmək məharəti hiss
olunur.
...Azərbaycan
gənc bəstəkarlarının simfonik
əsərlərinin zəngin ideya məzmunu
vardır. Bu əsərlərin hamısı
Vətən müharibəsi qəhrəmanlarına,
şanlı Qızıl Orduya, Sovet Azərbaycanının
qəhrəman döyüşçülərinə
həsr olunmuşdur».
Bu
yüksək qiymətdə Ü. Hacıbəyovun
yetişdirib böyütdüyü gənc
bəstəkarların müvəffəqiyyətlərindən
duyduğu böyük sevinc hissi aydın
görünür. Bununla bərabər,
Hacıbəyov əsərlərin zəngin
ideya məzmunu, yenilik hissi, texniki cəhətdən
yetkinliyi barədə də qeydlərini
bildirirdi. İste'dadlı Azərbaycan bəstəkarlarının
böyük bir nəsli Üzeyir Hacıbəyovun
məhsuldar fəaliyyətinə ən
yaxşı sübutdur.
Yaradıcılıqlarının
çiçəkləndiyi dövrdə,
çox gənc ikən vəfat etmiş
bəstəkarlardan Asəf Zeynallı,
Hacağa Ne'mətov və Məmməd
İsrafilzadə Üzeyir Hacıbəyov
məktəbinin yaradıcılıq prinsiplərinə
uyğun bir sıra əsərlər qoyub
getmişlər. Q. Qarayev, C. Hacıyev,
S. Rüstəm, Ə. Bədəlbəyli,
Niyazi, S. Hacıbəyov, F. Əmirov, S.
Ələsgərov, Ə. Abbasov, C. Cahangirov,
A. Babayev, M. Əhmədov, Ə. Hüseynzadə,
A. Rzayeva, Ş. Axundova və başqaları
Azərbaycan musiqisinin tərəqqisi naminə
fəal çalışırlar.
Üzeyir
Hacıbəyovun yetişdirdiyi Azərbaycan
incəsənət xadimləri Ə. Həsənov
və K. Səfərəliyeva, əməkdar
müəllimləri F. Səmədova və
F. Zeynalova, nəzəriyyəçilərdən
M. İsmayılov və Ə. Eldarova musiqi
mədəniyyətini yüksəltmək
üçün çox iş görürlər.
O. Nikolskaya, G. Burşteyn, A. Karnitskaya, Z.
Stelnik kimi bəstəkarlar da Ü. Hacıbəyovun
rəhbərliyi ilə Azərbaycan xalq
musiqisinin qanunlarını öyrənərək,
bir sıra Azərbaycan xalq mahnıları
və rəqslərini işləmiş
və xalq mövzuları əsasında
orijinal əsərlər yaratmışlar.
Böyük
ustad, nəzəriyyəçi, bəstəkar-tərbiyəçi
Üzeyir Hacıbəyovun yaradıcılıq
prinsipləri nədən ibarətdir? Onun
əsərlərinin ümumxalq məhəbbəti
qazanmasının səbəbi nə idi?
Üzeyir
Hacıbəyovun əsas həyat prinsipi
musiqidə xəlqilik idi, o, bəstəkarlıq
fəaliyyətini bunsuz təsəvvür
etmirdi, hər bir sənətkar öz həyatını
xalqa xidmətə həsr etməlidir,
deyirdi. Ü. Hacıbəyov musiqidə
xəlqiliyn xalq musiqisinin ruhuna və üslubuna
dərindən və üzvi surətdə
müdaxilə etməkdə, xalq musiqi
dilinin qanunlarını mükəmməl
başa düşməkdə və bilməkdə
görürdü. O daim bəstəkarlara
xalq musiqisini sevməyi, qorumağı və
onlardan öyrənməyi məsləhət
görürdü. Bəstəkar həm
də öz tələbələrini xalq
musiqisi nümunələrini kor-koranə
təkrar etməkdən, yamsılamaqdan
çəkindirir, bu musiqiyə səthi
yanaşmaqdan onları qoruyurdu.
Ü.
Hacıbəyov uzun illər boyu öz yaradıcılıq
fəaliyyəti nəticəsində əmin
olmuşdu ki, xalq musiqisinin əsaslarına—ladlarına,
onun tükənməz intonasiya zənginliyinə
yiyələnmədən, xalqla onun başa
düşəcəyi musiqi dilində danışmaq
mümkün deyil...
«Azərbaycan
xalq musiqisinin əsasları» əsərinin
müqəddiməsində Ü. Hacıbəyov
bu məsələdən bəhs edərək
yazırdı: «Azərbaycan xalq musiqisinin
əsaslarını öyrənmək
sahəsindəki işimin, bir bəstəkar
olaraq, mənim üçün əməli
əhəmiyyəti o oldu ki, mən «Koroğlu»
operasını yazdım.
Azərbaycan
xalq musiqi incəsənətinin əsasını
təşkil edən ciddi qanun-qaydalar (mən
öz operamı yazarkən bunlara riayət
etmişəm) nəinki mənim yaradıcılıq
arzumu boğdu, əksinə, bu qanun-qaydalar
bir bünövrə olaraq azad yaradıcılıq
fantaziyasının geniş üfüqlərini
aydın işıqlandırıb, mənə
daha artıq cəsarət verdi. Sərbəst
qurulmasına və musiqi fakturasının
mürəkkəb olmasına baxmayaraq,
«Koroğlu» operası Azərbaycan dinləyicilərinə
Azərbaycan xalq mahnı və melodiyalarını
eynilə təkrar edən bə'zi əsərlərdən
daha yaxşı çatır, çünki
«Koroğlu» operası xalqın doğma
musiqi dilində yazılmışdır...».
Daha
sonra o qeyd edirdi ki,«...xalq üçün
aydın bir musiqi dilində əsər
yazmaq istəyən bəstəkar xalq ladlarında
musiqi bəstələmək qanunlarını
əsaslı surətdə bilmədən
çox çətin ki, dinləyicilərin
yüksək bədii tələbini ödəyə
bilsin».
Üzeyir
Hacıbəyovun öz həyatı xalqa
əsil xidmət nümunəsi idi. Öz
əsərlərində o, xalqla onun öz
dilində danışırdı və
xalq da öz sevimli bəstəkarını
yüksək qiymətləndirirdi. Azərbaycanda
elə bir guşə yoxdur ki, orada Üzeyirin
gözəl melodiyaları oxunmasın.
Bu melodiyalar çox orijinal olub, sanki xalqın
özü tərəfindən bəstələnmişdir.
Azərbaycan
musiqi üslubunun təmizliyi uğrunda,
xalq musiqi dilinin ruhunu və mahiyyətini
saxlamaq uğrunda mübarizə aparan Üzeyir
Hacıbəyov milli məhdudiyyətə
qarşı çıxış edir, Azərbaycan
musiqisinin inkişafını təcrid
edilmiş halda deyil, rus xalqının musiqi
mədəniyyəti ilə sıx əlaqədə
görürdü.
Qərbi
Avropa klassiklərinin ən yaxşı
nümunələri də Üzeyir Hacıbəyovun
diqqətini cəlb edirdi. Üzeyir Hacıbəyov
məntiqli, proqramlı simfonik və kamera
musiqisinə də böyük əhəmiyyət
verirdi. O, belə hesab edirdi ki, müəyyən
proqramı olmayan, təcrid edilmiş musiqi
əsəri yazmaq xalqın tələbinə
cavab vermir. Ü. Hacıbəyovun öz
əsərləri, şübhəsiz,
sözün əsil mə'nasında proqramlıdır.
Bir
bəstəkar, tərbiyəçi müəllim
kimi Ü. Hacıbəyov həmişə
yüksək ideyalı, texniki cəhətdən
yetkin, öz hiss və fikirləri ilə
xalqa yaxın əsərlər yaratmaq mövqeyində
dururdu.
Üzeyir
Hacıbəyov bəstəkarlarımızdan
öz dünyagörüşlərində
və mühakimələrində prinsipial
olmağı, doğma zəmin üzərində
möhkəm dayanmağı, Azərbaycan
musiqisini hərtərəfli inkişaf
etdirməyi, böyük dövrümüzə
layiq yüksək ideyalı əsərlər
yaratmağı tələb edirdi.
1945
