1938-ci
il. Moskvada keçiriləcək Azərbaycan
incəsənəti ongünlüyünə
hazırlıq gedirdi. O zaman mən Azərbaycan
Dövlət Filarmoniyasının mahnı
və rəqs ansamblının solisti idim.
Üzeyir Hacıbəyov mahnı və
rəqs ansamblının təşkili
işlərinə rəhbərlik edən
komissiyanın sədriydi. O, rəqqasələr
üçün tikilmiş milli paltarların
forma, naxış, biçim və bəzəyinə
çox diqqət yetirir, hətta başımızdakı
cütqabağının silsiləsini
düzəldir, necə taxmaq lazım olduğunu
da göstərir, fərəh və qürur
hissi ilə Azərbaycan milli geyimlərinin
gözəlliyindən danışır,
milli xüsusiyyətlərinin qorunmasını
tələb edirdi.
Ongünlüklə
əlaqədar məşqlərin birində
xorun rəhbəri və dirijoru Üzeyir
Hacıbəyov xalq mahnısını
oxuyan solisti, mahnıya başqa rəng
verməyə çalışdığına
görə, məşqi saxlayıb «A bala,
nə eləyirsən? Mahnının atasını
yandırırsan ki...» — deyə məzəmmət
etdi. Solist çox tutuldu: «Mən mahnıya
yeni forma, dirilik vermək istədim», — deyə
cavab verdi. Üzeyir dedi: «Bu, xalq mahnısıdır.
Özünün milli şirinliyi və
gözəlliyi kifayət qədərdir.
Musiqimizə inkişaf vacibdir. Lakin ona başqa
don geydirəndə dözə bilmirəm».
Mən
elə bir adam tanımıram ki, Üzeyir
Hacıbəyova məftun olmasın. O,
qeyri-adi, ülvi bir insandı. Hər şeydə
və hər kəsdə yaxşılıq
görənlər əbədilik qazanırlar.
Üzeyir belə şəxsiyyətlərdəndir.
Gözəllikdə çirkinlik, yaxşılıqda
yamanlıq, işıqda qaranlıq axtaranlara
qarşı amansız olurdu. Pak qəlbli,
geniş ürəkli, qayğıkeş,
təvazökar, səxavətli bir insan—mən
onu həmişə belə xatırlayıram.
Zahirən
çox ciddi görünən Üzeyirin
incə bir yumoru da vardı. 1944-cü il
Tbilisidə keçirilən Zaqafqaziya incəsənəti
ongünlüyündə Azərbaycan incəsənət
ustalarının müvəffəqiyyəti
səs-səda salmışdı. Hamı
sevinirdi; Üzeyir Hacıbəyov hamıdan
artıq. Yekun konsertində artistlərimizi
və mədəniyyət işçilərimizi
tamaşaçılar gurultulu alqışlarla
qarşıladılar. Əlbəttə,
bu alqışların çox hissəsi
Üzeyirin payına düşürdü.
Təsəvvürünüzə gətirə
bilməzsiniz ki, o necə sıxılır,
utanır, geri çəkilərək yoldaşlarını
irəli verirdi. Üzeyirə qabaq sırada
əyləşməsini təklif etdikdə
o, bizi də yanına çağırtdırdı
və: «Qızlar, elə əyləşin
ki, gözümün qabağında olasınız.
Bura Gürcüstandır, birdən sizi
qaçırarlar», — deyib gülümsədi.
Sevimli müğənnimiz Sara Qədimova
ilə indi də bunu xatırlayıb gülürük.
Daha
bir xatirə. 1945-ci il. «Arşın mal
alan» musiqili komediyasının çəkilişinə
hazırlıq gedirdi. Mən Gülçöhrə
rolunda çəkiləcəkdim. Uzun müddətdi
ki, konsertmeysterlə ariyaları öyrənirdim.
Bu işə maestro Niyazi rəhbərlik
edirdi. Bir gün hörmətli müəllimim
və filmin quruluşçu rejissoru Rza Təhmasibdən
xəbərsiz Üzeyirin evinə getdim.
Hələ də bilmirəm niyə? Qapını
bəstəkarın yaxın qohumu Tamara
xanım açdı. Üzeyiri görmək
istədiyimi bildirdim. Bir neçə dəqiqədən
sonra işıqlı kabinetində, təmiz
ağ köynəkdə kresloda əyləşmiş
bəstəkar məni qəbul etdi. Nədən
və necə başlamaq lazım gəldiyini
unutmuşdum. Sanki hər şey başımdan
uçub getmişdi. Birtəhər özümü
ələ alıb dedim: «Mən Gülçöhrə
roluna çəkiləcəyəm. Ona görə...»
Yenə nitqim qurudu və heç bir şey
əlavə edə bilmədim. O, mənə
diqqətlə baxır, nə isə fikirləşir,
adəti üzrə bığlarını
tumarlayırdı. «Sənin çəkilməyinə
e'tirazım yoxdur, amma, bilirsənmi, bu,
rəqs deyil, kinoda obraz yaratmaqdır», —
deyib susdu. Bir qədər sonra Gülçöhrəni
necə görmək istədiyindən,
Azərbaycan qızına xas keyfiyyətlərdən
danışdı. Əlbəttə, obraz
haqqında bu görüşə qədər
rejissorla söhbətimiz çox olmuşdu.
Bütün bunlara baxmayaraq, böyük
bəstəkarla söhbətdən sonra
özümdə xoş bir əhval duydum
və özümə məndə daha
möhkəm bir inam oyandı .Vidalaşarkən
məni dəhlizə qədər ötürüb
belə dedi: «Mən Gülçöhrəni
çox sevirəm, istəyirəm ki, sən
də onu ürəkdən sevəsən».
Həqiqətən mən Gülçöhrəni
ürəkdən sevdim.
1945
Ramazan
Xəlilov
Iki dost, iki sənətkar
Zaman keçdikcə saralan qəzet vərəqləri...Onlar
həyatın müxtəlif sahələrindəki
nə qədər maraqlı hadisələri
əks etdirmiş, nə qədər həyəcanlı
xəbərlər vermişdir! Üzeyir
Hacıbəyovun arxivini qaydaya salarkən,
ona həsr olunmuş bütöv qəzet
səhifələri, məqalələr,
materiallarla qarşılaşdım. Nəzərimi
«Bakinski raboçi» qəzetinin 1945-ci il 19
sentyabr tarixli nömrəsindəki kiçik
bir xəbər cəlb etdi.
«Dünən
M. F. Axundov adına Azərbaycan Opera və
Balet Teatrında Bakı ictimaiyyəti təntənəli
iclasla SSRİ xalq artisti, bəstəkar
Üzeyir Hacıbəyovun anadan olmasının
60 illiyini və yaradıcılıq fəaliyyətinin
40 illiyini qeyd etmişdir. Salona toplaşanlar
yubilyarı səmimiyyətlə qarşıladılar...».
Bu
qısa sətirlər hafizəmdə Azərbaycan
mədəniyyətinin təntənəsinə
çevrilən həmin unudulmaz gecəni
canlandırdı. O zaman böyük alim,
yubilyarın dostu Heydər Hüseynov, gürcü
bəstəkarlarının elçisi Qriqori
Kiladze, bəstəkar Səid Rüstəmov,
aktrisa Şövkət Məmmədova
nə qədər səmimi sözlər
söylədilər! Lakin Səməd Vurğunun
çıxışı hamıya unudulmaz
tə'sir bağışladı. Səməd
sevinc, kədər dəqiqələrində
həmişə bir yerdə olduğu,
həyat yollarında çiyin-çiyinə
irəlilədiyi bir adam haqqında danışırdı...
İki dost, iki sənətkar. Bir-birini
belə yaxşı başa düşən,
duyan, əməkdaşlıq edən iki
şəxs. Üzeyirbəy yeni bir melodiya
yazan kimi Səməd üçün çalmağa
tələsirdi. Səməd də ilhama
gələn kimi, yenicə yazdığı
şe'ri Üzeyirə oxumağa can atırdı.
Bir dəfə gecə yarı Hacıbəyovun
mənzilində telefon zəng çaldı:
Sonra
şair indicə yaratdığı şe'ri
bəstəkara oxumağa başladı.
Şe'r Üzeyirbəyə tə'sir etmiş
olmalıdır ki, həyəcanlandı
və:
—Deyinən,
yazım, — deyə şairdən xahiş
etdi.
Şübhəsiz,
bütün bunları səhərədək
tə'xirə salmaq olardı, amma dostlar
belə deyildilər: həvəsə gəldilərmi,
demək, dərhal işə başlamalı
idilər. Üzeyirbəy o dəqiqə
geyindi, royal arxasında əyləşdi,
bir melodiya çalıb zümzümə
etməyə başladı. Bir saat yarımdan
sonra Səmədə zəng vurdu:
—Bilirsən,
ölçü nə isə düz gəlmir...
Görünür,
o da yatmayıbmış, zəngi gözləyirmiş,
axı Üzeyirə yaxşı bələd
idi.
—İndi
gəlirəm...
Şair
qaranlığa qərq olmuş şəhərin
küçələri ilə addımlayır,
yolda onu saxlayan patrulu dilə tutur, Üzeyirin
evinə tələsirdi. Ona yolda mane olmadılar.
Səməd gəldi. Açılan səhəri
məsləkdaşlar yeni mahnı ilə,
«Vətən ordusu» mahnısı ilə
qarşıladılar.
Vurğunun
gözəl misraları ehtiraslı və
qızğın melodiya ilə həm ahəngsəsləndi.
Dostlar döyüşçülərlə
görüşlərdə də birlikdə
iştirak edər, hərbi hissələrdə
və qospitallarda bir çıxış
edərdilər. Bu görüşlərin
nəticəsi olaraq «Şəfqət bacısı»
kimi mahnı meydana çıxdı.
Geniş
yayılmış və çox sevilən
bu mahnılar sovet adamlarında vətənpərvərlik
hissi, döyüş şərəfi,
hərbi vəzifəyə sədaqət
hissi tərbiyə edir, onları qəhrəmanlığa
çağırırdı. Mahnılar
döyüşən ordu hissələrində
səslənirdi. Təsadüfi deyil ki,
ordu generalı Yeremenko müharibədən
az sonra Üzeyir Hacıbəyova yazırdı:
«Sovet incəsənətinin görkəmli
xadimi, ölkəmizin böyük bəstəkarı,
bir çox mübariz əsərlərin
müəllifinə öz atəşin
minnətdarlığımı bildirirəm...».
İki
nəhəngin—poeziya və musiqi nəhənginin
yaradıcılıq əməkdaşlığının
son zirvəsi «Zəfər himni» oldu. Bu
əsər patetikası, əzəməti,
xalqın gələcək taleyi haqqındakı
parlaq düşüncələrlə
diqqəti cəlb edirdi. Yubiley gecəsində
Vurğunu dinləyərkən bütün
bu hadisələr bir kinolenti kimi gözlərim
qarşısından keçdi. Xüsusilə
rəyasət stolu arxasında oturarkən
stenoqrafiya sür'ətilə yazıb,
çıxışından sonra oxuduğu
şe'r. Çox şadam ki, Səməd
Vurğunun bu şe'rini qoruyub saxlaya bilmişəm.
Məsələ ondadır ki, həmin
şe'r yazılmış vərəqi
mənə bağışlamasını
şairdən xahiş etdikdə, Səməd
dedi:
—Bu,
ekspromt, tələsik yazılıb. Düzəldib
təzəsini verərəm.
Dönə-dönə
tə'kid etdim ki, şe'r xoşuma gəlir,
onu mənə versin.
—Yaxşı,
onda götür, — deyə kağızı
ovcuma basdı. Mən uzun müddət
onu arxivdə saxlamışam...Güman
edirəm ki, poeziya və musiqi həvəskarlarının
onunla tanışlığı maraqlı
olar:
BÖYÜK
BƏSTƏKAR
Qartal
kimi qanadlanıb fəzaları aşarsan,
Bir ülviyyət aləminin qucağında
yaşarsan.
O aləmin zinətidir ayın, günün
camalı,
Rübabında qanad açır insanlığın
kamalı.
Zaman görmüş, dünya görmüş
müqəddəs bir Vətənin
Övladısan!.. Şərəfindir,
şöhrətindir bu sənin.
Hər dil açıb danışdıqca
yaratdığın nəğmələr.
Gunəş kimi bayraq çəkir xəyalıma
min səhər...
Min səhər ki, onun hüsnü şeir
qədər gözəldir...
Yaratdığın o gunəşlər,
o çəmənlər gözəldir.
Gözəlliyin heykəlidir sənətində
canlanan.
Vətən mülkü alqış deyir
bu sənətə hər zaman!
Dil açdıqca rübabının o mə'nalı
telləri.
Ürəyində min ney tutur Azərbaycan
elləri...
Nəğmən gəzir çəmənləri
gözəllərin dilində,
Sevdasına qanad verir bülbülün
də, gülün də...
Nə zaman ki ümman olub dalğalanır
ürəyin,
Mən duyuram mə'nasını min müqəddəs
diləyin,
Sən ki həyat aşiqisən...qoy bu
eşqin var olsun...
Nəsillərdən-nəsillərə
adın yadigar olsun!
Qartal kimi qanadlanıb fəzaları aşarsan,
Bir ülviyyət aləminin qucağında
yaşarsan.
O aləmin zinətidir ayın, günün
camalı,
Rübabında qanad açır insanlığın
kamalı!
1965
