—
Siz zövqü şübhəli olan bir-iki
musiqişünas üçün yazırsınız.
Siz unudursunuz ki, əsəri xalq üçün
yazmaq lazımdır. Xalqa xoş gəlməyən,
onun ürəyinə yol açmayan bir musiqi
əsərini iki-üç «nəzəriyyəçi»
göylərə qaldırsa da yaşamayacaqdır!
Bu
sözləri Üzeyir xüsusi ahənglə,
çox böyük mə'na ilə deyərdi.
Onlar güclü bir e'tiqad kimi adamın
fikrinə yol açardı.
Üzeyir,
yaradıcılığının lap
ilk dövrlərindən böyük və
doğru yol tutmuşdu, bu da xəlqilik
və realizm yolu idi. Bütün musiqi yaradıcılığına
xas olan bu keyfiyyət onun komediyaları
üçün də səciyyəvidir.
Üzeyir Hacıbəyovun zəngin bədii
irsi içərisində onun «Ər və
arvad» (1909-cu il), «O, olmasın, bu olsun» (1910-cu
il), «Arşın mal alan» (1913-cü il)
operettaları xüsusi yer tutur. Bu operettaların
ədəbi mətnini də Üzeyir özü
yazmışdır. Onlar Azərbaycan dramaturgiyasının
qiymətli səhifələrini təşkil
edir. Bu əsərlərdə Üzeyir
klassik komediyanın qanunlarını davam
etdirərək, sadə və təbii
bir süjet daxilində oynaq və canlı
hadisələr, xarakterlər yaratmışdır.
Onun komediyaları Qoqol və Mirzə Fətəli
Axundov komediyaları kimi dərin ictimai
mə'na və əxlaqi prinsip üzərində
qurulmuşdur. Üzeyirbəy öz komediyalarında
Azərbaycan dramının ən qabaqcıl
və mütərəqqi ən'ənələrini
davam etdirmişdir. Xüsusilə o, Mirzə
Fətəli Axundov, Nəcəfbəy
Vəzirov və Haqverdiyev teatrının
yolunu yeganə düzgün yol hesab etmiş
və onun ədəbi stil və tələblərini
əsas götürmüşdür...
Üzeyir
özündən qabaq Mirzə Fətəlinin
yeni Azərbaycan ədəbiyyatının,
dramaturgiya və teatrının əsasını
qoyduğunu, Nəcəfbəy Vəzirov,
Haqverdiyev, Mirzə Cəlil və Sabirin
bu ədəbiyyatı geniş inkişaf
etdirdiyini görürdü. Bu zaman həmçinin
jurnalistika da xeyli irəliləmişdi.
Yalnız bir sahə yox idi—müasir musiqi
sənəti! Azərbaycan xalqı öz
milli musiqi teatrından—opera, operetta, simfonik
musiqidən məhrum idi. Üzeyir, sənətin
bu böyük sahəsinin nə qədər
kəskin bir silah olduğunu görürdü.
Köhnə, çürük əqidələri,
adətləri dağıtmaq üçün
bu silahı da işə salmaq lazım
idi. Tarix bu böyük vəzifəni onun
boynuna qoymuşdu. Mirzə Fətəli
Axundov nəinki tək Azərbaycanda, bütün
Şərqdə demokratik ruhlu müasir
dramın banisi olduğu kimi, Üzeyir Hacıbəyov
da demokratik ruhlu müasir musiqi teatrı
və sənətinin banisi oldu. Lakin demokratik
fikirlərinin və əsasını qoyduğu
yeni sənətin inkişafında onun
komediyaları xüsusi rol oynadı.
Üzeyir
də Mirzə Fətəli kimi teatr və
sənətin ictimai funksiyasını,
onun tərbiyəvi əhəmiyyətini
ön plana çəkirdi. 1917-ci ildə,
burjua-mülkədar əhval-ruhiyyələri
ifadə edərək musiqi teatrının
əleyhinə çıxan, onun əxlaqı
pozduğunu iddia edənlərə qarşı
Üzeyir «Kaspi» qəzetində yazırdı:
«Müəyyən bir ideya və əxlaqi
prinsipi bədii vasitələrlə ifadə
edən hər bir səhnə əsəri—istər
musiqi, istər poetik əsər olsun, faydalıdır.
Bu keyfiyyətlərdən məhrum olan
əsər isə istər opera, istər
dram, istər operetta və ya komediya olsun,
faydasızdır. Empirik yolla yaranmış
faydalı əsərlərin forma və
növcə çoxluğu isə hər
bir xalqın əqli və mə'nəvi
inkişafında bir canlılıq törədər».
«Ideya və əxlaqi prinsipi» olmayan əsərləri
Üzeyir sənət əsəri hesab
etmirdi. Bu tələbi o eyni dərəcədə
həm musiqi teatrının, həm də
faciə və dramın qarşısında
qoyurdu... Üzeyir ictimai tərbiyə vasitəsi
olaraq dramın da, faciənin də, komediya
və operettanın da böyük əhəmiyyətini
qeyd edir və göstərirdi ki, bütün
bu sənət növlərini hərtərəfli
inkişaf etdirən xalq kamil mə'nəvi
həyatla yaşayan, daha artıq inkişaf
etmiş bir xalqdır. O, «Cavab əvəzinə»
adlı məqaləsində yazırdı:
«Ümumən
mən yalnız musiqili səhnə tamaşalarının
tərəfdarı deyiləm. İctimai
tərbiyə üçün tragediya da,
dram da, komediya da, opera da, operetta da lazımdır.
Operettanın bayağı bir şey olduğu
haqqında yayılmış fikir isə
şablondur... Bayağı və mündəricəsiz
operettalar çoxdur. Lakin bayağı və
mündəricəsiz dram, tragediya, komediya
və sairə də az deyildir».
Beləliklə,
Üzeyir demokratik, musiqi teatrını
mürtəce burjua-mülkədar hücumlarından
qoruyur, onun ideyalılığı yolunda,
ictimai-tərbiyəvi əhəmiyyətini
yüksəltmək yolunda mübarizə
edirdi.
Üzeyirin
öz musiqili komediyaları belə yüksək
ideyalı sənət əsərlərinin
nümunəsi idi. Bu əsərlərdə
köhnə mühit, burjua-mülkədar
mühitinin dargörüşlü, qaranlıq,
gerilik və cəhaləti ifadə edən
adamları istehza obyekti olmuşdu. Çürük
və parazit əxlaq sahibi Məşədi
İbad, yabançı din və adətlərə
qul kimi səcdə edən Rza bəy, kütbeyin
və dar düşüncəli millətçi
Hüseynqulu bəy, vəhşi cahil qoçu
Əsgər, cibi boş (başı ondan
da boş), lakin köhnə bəyliyi ilə
fəxr edən Soltan bəy və sairə...
Üzeyirin yaratdığı tiplər
qalereyası bunlardır. Öz komediyalarında
Üzeyir köhnəliyin dövrünü,
zamanını keçirmiş köhnə
düşüncə, təsəvvür,
adət və ən'ənələrin
qatı düşməni kimi çıxış
edirdi. O, Sərvər və Gülnazların,
Əsgər və Gülçöhrələrin
simasında yeniliyi, həyatın yeni şəklini
alqışlayırdı, onun müdafiəsinə
qalxırdı, köhnəliyi öldürür,
məhv edirdi. Bünövrəsi çatlamış,
lakin zorla saxlanan divarı güc verib uçururdu.
Həm də Üzeyir ümumiyyətlə
hər cür «yeniliyin» tərəfdarı
olanlardan deyildi. O, xalq üçün, geniş
zəhmətkeş təbəqələr
üçün faydalı və zəruri
olan yeniliyi tərənnüm edirdi. Bu cəhətdən
onun «Tərəqqi» qəzetində çap
olunmuş felyetonları müəyyən
dərəcədə komediyalarındakı
ideyaları daha aydın anlamağa kömək
edir. Bu felyetonlarında o, xalq kütlələrinin
tərəfini saxlayır, lap aşağılara
nəzər salır. Budur, «Tərəqqi»nin
1909-cu il 7-ci nömrəsində çap
olunmuş bir felyetonunda oxuyuruq: «Mənim
dərdim hamıdan artıqdır. Mən
yoxsulam. Günlər olur ki, ac qalıram.
Özüm cəhənnəm! Külfətim
ac qalır. İş yoxdur, heç kəs
mənə iş vermir. Dövlətlilərin
qapısına gedirəm, qovurlar: heç
kəsin əqlinə də gəlmir ki,
bəlkə mənim əhl əyalım
acından can verir! Dünyada bir adamın
ümidini— o ümid ki, insanın diriliyi
ondan asılıdır—haman o ümidi pozmaq
böyük zülümdür!.. Ah, bu
adamlar!.. Bə'zi vaxt bu adamlardan qorxuram,
mən elə güman edirəm ki, bu adamlar
hamısı ittifaqla mənə düşmən
olub özümü və külfətimi
ölüm cəzasına məhkum eləyiblər».
Bu,
işizlik, yoxsulluq və aclığın
əlində öz həyat ümidini itirmiş
bir zavallının üsyan səsidir.
O zaman bu səs burjua-mülkədar mühitinə
açıq ittiham idi.
Üzeyirin komediyaları da onun inqilabi-demokratik
fikirlərinin məhsulu idi. Bu komediyalar
Azərbaycan dramı və teatrı tarixində
həqiqi klassik komediya nümunəsi olaraq
qalacaqdır. Bu əsərlərdə
tiplərin xarakterik və kamil olması,
konflikt inkişafındakı təbiilik
və dramatizm, dialoqlardakı sadəlik
və mə'na dolğunluğu Üzeyirin
böyük dramatik iste'dadının məhsuludur.
Üzeyir
sənət vasitəsilə öz həyatını
xalqın xidmətinə vermişdi. O,
yaradıcılıqda həmişə
böyük məs'uliyyət hiss edən
sənətkar idi. Mövzuya ciddi və
dərin münasibət, onu gərgin bir
zəhmətlə işləmək Üzeyirə
xas olan keyfiyyət idi, çünki o, sənətə
və xüsusən teatra bir oyuncaq, yüngül
əyləncə vasitəsi kimi deyil, yüksək
ideya-tərbiyəvi əhəmiyyəti
olan bir məktəb kimi baxırdı.
Ancaq belə bir sənətkar Azərbaycan
operasının şah əsəri olan
«Koroğlu» kimi ölməz əsər
yarada bilərdi. Bəşər tarixinin
görmədiyi yüksək ideyalarla yaşayan
və ancaq xalqa xidmət etmək kimi müqəddəs
bir məqsəd tanıyan sovet sənəti
və teatrının gənc yaradıcı
nəsli sovet əsrinə layiq əsərlər
yaratmaq yolunda çalışarkən Üzeyir
Hacıbəyovun aşağıdakı
sözlərini xatırlayacaq, daha artıq
ciddiyyət və ilhamla öz böyük
yolunda irəliləyəcəkdir:
«Teatr
ictimai həyatın aynası, sənətin
mə'bədidir».
1948
