—
Müslüm iste'dadlı adamdır, çox
yaxşı da dirijordur. O, dram tamaşalarına
da musiqi yaza bilər,— dedi.
Ü.
Hacıbəyov teatrda işləməsinə
razılıq verdi və teatrın ən
yaxın köməkçisi oldu. O, aktyor
və müğənnilərin təhsili
məsələsində bizə yaxından
kömək etdi. 1923-cü ildə teatr
texnikumu açıldı. Moskvada təhsil
almaq üçün cavan aktyorlar göndərdik.
Ü. Hacıbəyov opera müğənnilərindən
Məmmədtağı Bağırov və
Hüseyn ağa Hacıbababəyovun öz
ifaçılığını təkmilləşdirməsinə
köməklik göstərdi.
Dahi
bəstəkarın dirijorluğunda məşq
zamanı bir qəriblik hiss etmişdik:
orkestr qızğın caldığı
yerdə, birdən sağ əlində
dirijor çubuğu donar, orkestr susardı,
adəti üzrə sol əli ilə bığını
sığallayaraq nə isə fikirləşər
və birdən dirijor çubuğunu hərəkətə
gətirir, orkestr çalmağında davam
edərdi. Bunun səbəbi bizə gələn
dəfə aydın olardı: sən demə,
bəstəkar əsərin həmin yerinə
yeni bir musiqi parçası və ya musiqi
ibarəsi artırırmış. Bu da
gözəl səslənməsilə,
adətən, əvvəlki variantdan fərqlənərdi.
Ü.
Hacıbəyov təkcə operalarda deyil,
həm də bütün dram tamaşalarının
ictimai baxış və müzakirələrində
iştirak edərdi. Çox yığcam
danışar, olduqca mə'nalı təklif
və iradlar verərdi. Ü. Hacıbəyov
teatr sənətinin hətta rejissorluq sirlərinə
də çox gözəl bələd idi.
Bununla əlaqədar bir hadisəni xatırlayıram:
Mirzə İbrahimovun «Madrid» pyesinin ictimai
baxışı olmalıydı. Vaxt çox
dar idi. Dekorasiyanın bir hissəsi hələ
hazırlanıb qurtarmamışdı.
Gözləmək olmazdı. Mən həmin
səhnədə başqa bir tamaşanın
dekorasiyasından istifadə etməyə
məcbur oldum. İlk tamaşanın geniş
müzakirəsi oldu. Qəribədir, Ü.
Hacıbəyovdan başqa heç kim — nə
tamaşaçılar, nə iştirakçılar,
nə də rəssam bu «əlavə»ni
ayırd edə bilməmişdi. Bəstəkar
üzünü mənə tutub özünəməxsus
incə bir yumorla həmin «əlavə»yə
eyham vurdu:
—
O dekorasiya da çox gözəl idi...
Mənim
Üzeyir Hacıbəyovla sıx yaradıcılıq
əlaqəm bir də «Arşın mal
alan» musiqili komediyasının ekranlaşdırılması
ilə bağlıdır. Klassik dramaturgiyanın
realist ən'ənələrinə əsaslanan
bu operetta tekcə e'cazkar musiqisi ilə
deyil, həm də aktual mövzusu, kəskin
konfliktləri, dolğun obrazlar silsiləsi,
bədiiliyi, kamilliyi və koloritli məzmunu
ilə yaradıcı hey'ətin diqqətini
cəlb etmişdi. Odur ki, 1943-cü ildən
e'tibarən operettanın ssenarisi üzərində
gərgin işləməyə başladı.
Düzdür, operetta ilə ssenari arasında
müəyyən fərqlər vardır.
Kinonun imkanlarından istifadə ilə
biz, operettanın yüksək ideyasını
—görmək, bəyənmək, sevmək,
ömür gün yoldaşı seçmək,
bir sözlə, azad sevgi ideyasını
qabarıq şəkildə göstərmək
üçün dəyişikliklər,
əlavələr etmişik. Lakin bunların
hamısında müəllif fikrinə
əsaslanmışıq, sadiq qalmışıq.
Çalışmışıq ki, «Arşın
mal alan»ın gözəl musiqisini, onun
klassik dramaturgiyasını, aydın və
mə'nalı süjetini, milli koloritini
olduğu kimi saxlayaq.
Aktyor
hey'ətini də yaxşı müəyyənləşdirmişdik:
Rəşid Behbudov, Leyla Bədirbəyli,
Münəvvər Kələntərli,
Fatma Mehrəliyeva, Ələkbər Hüseynzadə,
Lütfəli Abdullayev, İsmayıl Əfəndiyev...
hər biri çox yapışıqlı
səsi, püxtələşmiş aktyor
iste'dadı, təbii, inandırıcı
oyunu ilə bizi məftun etmişdi. Mən
qərara almışdım ki, Soltan bəy
rolunda görkəmli aktyor Kazım Ziyanı
çəkim. Sınaq çəkilişindən
də çox gözəl çıxmışdı.
Ü. Hacıbəyov sifariş göndərmişdi
ki, əgər mümkündürsə,
Ələkbər Hüseynzadəni də
yoxlayım. Ə. Hüseynzadə sınaqdan
çox gözəl, hətta mübaliğəsiz
deyərdim ki, bütün aktyorlardan qüvvətli
çıxdı. Mən Üzeyirin iste'dadı
tanımaq məharətinə qibtə
elədim.
O
zaman tamaşaçıya olduqca eybəcər,
idbar, yaşlı adamlar kimi təqdim olunan
Vəli və Telli obrazlarının traktovkası
ilə razı deyildim. Bu rollarda çıxış
edənlər Vəlini sırtıq gədə,
Tellini isə «çoxbilmiş» arvad kimi
oynayırdılar. Mən varlıların
nökərlərə və kənizlərə
bu cür təhqir gözü ilə baxmasını
istəmirdim. Çünki onların da bir
insan kimi öz qəlbi, öz sevgi aləmi
vardır... Bəstəkara bildirdim ki, Vəli
və Tellini gözəl, göyçək,
cavan görmək istərdim, təxminən
Əsgər və Gülçöhrə
yaşında. Ü. Hacıbəyov mənim
bu fikrimlə razılaşdı. Mən
bununla onun böyük bir insani keyfiyyətini
— özündən kiçiklərin faydalı
məsləhətinə qulaq asmaq xüsusiyyəti
olduğunu da yəqin etdim.
Çəkilişini
1945-ci ildə başa çatdırdığımız
«Arşın mal alan» bədii filmi 1946-cı
ildə ekranlara vəsiqə aldı. Film
müvəffəqiyyətli çıxdı
və SSRİ Dövlət mükafatına
layiq görüldü. Bu müvəffəqiyyət,
hər şeydən əvvəl, musiqinin
xəlqiliyində, Üzeyir dramaturgiyasının
kamilliyində bu aktyor ansamblının
düzgün seçilməsində idi.
Azad
sevgi Üzeyir Hacıbəyovun xüsusilə
səhnə əsərlərinin leytmotivi,
əsas qayəsidir. Qadın azadlığı
bu böyük sənətkarı daim düşündürmüşdür.
Hələ ilk operasının mövzusu
kimi bu leytmotiv və qayə ilə səsləşən
Füzuli «Leyli və Məcnun»una müraciət
etməsi də əbəs deyilmiş.
Ü. Hacıbəyov «Arşın mal alan»
bədii filminə ilk dəfə baxanda
mən bunun bir daha şahidi oldum: o, filmə
tamaşaçılarla birgə baxırdı.
Salonda şən əhval ruhiyyə hakim
idi. Film qurtardı, tamaşaçılar
salonu tərk etdilər. Təkcə Ü.
Hacıbəyov başını əllərinin
arasına alıb fikrə getmişdi. Mən
intizarda idim.
Film
barədə onun fikrini bilmək istəyirdim.
Ancaq yaxınlaşmağa cəsarət
etmirdim. Özümü toplayıb ələ
aldım, sakit addımlarla bəstəkara
yaxınlaşdım və həyəcanla
soruşdum:
—
Nə fikirləşirsiniz, olmaya, film xoşunuza
gəlməyib?
O,
fikrindən ayrılıb, cavab verdi:
—
Siz nə danışırsınız,
lap yaxşıdır (bu sözü eşitmək
nə qədər xoş idi, ürəyim
elə bil yerinə gəldi), mən o barədə
fikirləşmirəm. Onu fikirləşirəm
ki, Şərq qadınını azad etmək
üçün, onları tam xoşbəxt
görmək üçün daha nə
etmək mümkündür?!
Üzeyir
Hacıbəyovun özünün iştirakı
və məsləhətilə hazırlanmış
həmin lenti indi də arabir nümayiş
etdirmək yerinə düşərdi.
Çünki bu, bəstəkarın çoxcəhətli
yaradıcılığını xüsusən
gənc sənətsevərlərin daha
ətraflı öyrənməsinə
kömək edərdi.
1975
